پس از دیدارازمسجد ایاصوفیه،در‌حال بازدید ازبنای با‌شکوه کاخ توپکاپی هستیم وراهنمای فارسی کاخ ازویژگی‌های این بنا برای‌مان می‌گوید. در همان‌حال، جوانکی به گروه نزدیک می‌شود و به زبان ترکی چیزی به او می‌گوید. چند‌جمله‌ای بین آنها رد‌و‌بدل می‌شود و بعد از آن راهنما روبه اعضای گروه می‌کند و می‌گوید: اورهان از من خواست شعر نوشته‌شده روی درب مقابل را برایش بخوانم، به او گفتم بهتر است دوستان ایرانی آن را بخوانند، چون من هم به‌خوبی قادر به خواندن خط فارسی و عربی نیستم. این حرف را در حالی از زبان راهنمای ترک می‌شنیدیم که آتاتورک حدود ۹۷ سال پیش، دستور تغییر‌خط ترکی را از فارسی و عربی به لاتین، تحت عنوان «انقلاب حروف» صادر و اجرا کرده بود.
رد‌پا و حضور هنر ایرانی در آثار فرهنگی کشور همسایه
گر‌چه تزئینات صورت‌گرفته در ایاصوفیه پایه مهندسی بیزانسی دارد اما در طول تاریخ هنرمندانی خاص از ایران، روم و مصر برای تزئین این بنا به ایاصوفیه دعوت می‌شدند. جالب‌تر این که بیشتر متونی که در زمان سلطان محمد و بعد از او در مورد ایاصوفیه نگاشته شد، به زبان فارسی است. زیرا در آن زمان در دربار عثمانی، تمام جلسات مربوط به حوزه شاهی به زبان فارسی برگزار و طرح می‌شد و متون و نوشته‌ها هم به همین زبان بود و تنها در معدود مواردی آن‌هم به‌صورت محدود از زبان عربی استفاده می‌شد. پس از آن و زمانی که دستور ساخت مناره‌های مسجد را دادند، چوب‌های مناره‌ها از ایران به ترکیه منتقل شد و در قسمت جنوب غربی گنبد ایاصوفیه، اولین مناره چوبی با چوب ایرانی ساخته شد.
زبان فارسی، زبان دربار پادشاهان عثمانی
آن‌‌گونه که در کتاب «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی» آمده است، در دوره سلجوقیان، مکاتبات این حوزه به زبان فارسی انجام می‌گرفته است. بعد از انقراض سلجوقیان در دوره امرای محلی نیز بااین که زبان ترکی پیشرفت‌هایی کرده بود، باز‌هم نامه‌های رسمی میان امرا و پادشاهان به فارسی نوشته شده که بعد از تشکیل دولت عثمانی نیز به همین ترتیب ادامه یافت.... در این میان، کتاب عظیم و نفیس «منشات‌السلاطین» از فریدون‌بیگ ازمنشیان، خوشنویسان، عالمان وادیبان معروف دولت عثمانی است که وضع زبان رسمی و دیوانی دربار عثمانی را در مدتی نزدیک به دو قرن نشان می‌دهد.... در مجموع چنین می‌نماید که زبان فارسی جنبه رسمی و اشرافی داشته و معمولا آنجا که ابراز محبت و احترام به مخاطب منظور بوده، نامه را به فارسی می‌نوشتند و هر‌جا که مراد ابراز خشم و خوارداشت مخاطب بوده، نامه رابه ترکی می‌نوشتند.جدای از آن، تدریس فارسی در مدرسه‌ها و مکتب‌خانه‌های عثمانی همیشه معمول بوده است. از نیمه‌های قرن سیزدهم هجری که مدارس به‌طرز جدید دایر شد، تدریس فارسی هم در آنها ادامه یافت. با صدور فرمان تنظیمات، مدارس جدید به طرز مدارس اروپایی تاسیس شد و درس فارسی جزو برنامه‌های رسمی قرار گرفت و تا سال۱۳۰۷ شمسی که الفبای لاتین معمول شد، ادامه یافت. برای این مدارس علاوه بر تدریس پاره‌ای از متون، کتاب‌های درسی خاصی هم تالیف و چاپ شد. شاید جالب باشد که حالا با گذشت بیش از ۱۸۰۰ سال از بنای یادبود ایاصوفیه در قسطنطنیه تاریخی و استانبول کنونی، طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری فعلی ترکیه فرمان داده این موزه ادیان تبدیل به مسجد شود و نمازگزاران بتوانند از فضای این بنای باستانی برای برپایی نماز استفاده کنند.
داستان تغییر خط ترکی از عربی به لاتین
نزدیک به یک‌صد سال پیش، ترکیه خط خود را از عربی به لاتین تغییر داد و این تغییر به یکی از مهمترین و جنجال‌برانگیزترین اصلاحاتی تبدیل شد که هنوز هم در این کشور موضوع بحث و درگیری است. از یک طرف، طرفداران این تغییر از مدرن‌شدن جامعه ترکیه و ارتباط بیشتر این کشور با جهان غرب سخن گفته و از سویی دیگر مخالفان آن، به گسست تاریخی به‌وجود آمده در جامعه ترکیه و تبعات ناشی از آن اشاره می‌کنند. گفتنی است که ترک‌ها در طول تاریخ خود از الفباهای بسیاری مانند اورخون، سیریلیک و یونانی استفاده می‌کردند. در واقع پس از استیلای اسلام در منطقه آناتولی برای نزدیک به ۱۰۰۰ سال، زبان ترکی با استفاده از الفبای ترکی عثمانی که مبتنی بر خط عربی بود، نوشته می‌شد.از اواسط قرن نوزدهم میلادی و با رواج تلگراف و صنعت چاپ، بحث درمورد الفبای ترکی و مشکلات و ضعف‌های خط عربی برای نگارش زبان ترکی آغاز شد. در این دوره، برخی روشنفکران ترک شروع به بحث درمورددلایل عقب‌ماندگی عثمانی دربرابرغرب کردند.یکی ازمهمترین مواردی که این روشنفکران روی آن دست گذاشتند، بالا‌بودن نرخ بی‌سوادی و اصلاحاتی بود که باید در زمینه آموزش انجام می‌پذیرفت که اصلاح الفبای ترکی یکی از این موارد بود.
اعمال تغییرات سه‌ساله در طول سه‌ماه
با فروپاشی امپراطوری عثمانی و تاسیس جمهوری ترکیه در سال۱۹۲۳ به‌رهبری مصطفی کمال آتاتورک، که خود تحصیل‌کرده مدارس نظامی سکولار و غرب‌گرا بود و تصمیم داشت تا با گسستی همه‌جانبه از میراث عثمانی، تاریخی یک‌سره جدید برای ترکیه نوین بسازد، اصلاحات وسیعی در زمینه‌های گوناگون در دستور کار قرار گرفت. در سال۱۹۲۸ یکی از تنش‌زاترین این اصلاحات، یعنی تغییر خط ترکی از عربی به لاتین که در ادبیات سیاسی ترکیه به نام «انقلاب حروف» نامیده می‌شود، آغاز شد. این «انقلاب» تاثیرات کوتاه و بلند‌مدت بسیاری چه در عرصه فرهنگ و چه در عرصه سیاست و اجتماع ترکیه برجا گذاشت. نکته قابل‌توجه این است که علی‌رغم پیشنهادهای داده شده برای تغییر الفبا در طول ۳ سال، آتاتورک دستور داد تا این تغییر ۳ ماهه اجرایی شود. معنی این‌کار، تغییر نام خیابان‌ها، مغازه‌ها و علایم عمومی، به‌روز‌شدن اسناد رسمی و تالیف و چاپ کتاب‌های درسی جدید، صرف‌نظر از اینکه شهروندان می‌توانند آنها را بفهمند یا نه، بود. درهمین رابطه، همه شهروندان بین شانزده تا چهل‌ساله، ملزم به آموختن خط جدید شدند و مدارسی به این منظور افتتاح شد. فقط دراستانبول نزدیک به دویست‌هزار زن و مرد درکلاس‌ها ثبت‌نام کردند. با تصویب این قانون، نوشتن ترکی به خط قبلی ممنوع شد و با تاسیس فرهنگستان زبان ترکی در سال ۱۹۳۲، قوانین جدیدی برای حذف کلمات و اصطلاحات عربی و فارسی، به‌عنوان بخشی از ساخت «ترکیه جدید» و رسیدن به زبان «ترکی خالص» وضع شد. شهرهایی که نام غیر‌ترکی داشتند، تغییر نام پیدا کردند. کتاب‌هایی که در متن آنها زبان فارسی و یا عربی استفاده شده بود، حتی کتاب‌های دینی ممنوع شدند. استفاده از متون قبلی تنها با قصد امور پژوهشی مجاز اعلام شد و معلمان نیز موظف به عدم استفاده از این دو زبان در تدریس شدند و زبان فارسی و عربی، به‌عنوان زبان خارجی از برنامه آموزشی مدارس ترکیه حذف شدند.
هدف، فاصله‌گرفتن جامعه ترکیه از اسلام
یکی از مهمترین دلایل اصرار آتاتورک به تغییر خط، برنامه او برای گسست از تمام مظاهر قدیم و در عین حال برای فاصله‌گرفتن جامعه ترکیه از اسلام بود. این خط در عین‌حال از نظر سیاسی کمک کرد تا ترکیه از شرق و اسلام گسسته و به کشورهای غربی نزدیک‌تر شود؛ هرچند این تغییر‌خط و از بین‌رفتن ارتباط مردم با متون گذشته، در عین حال گسستی تاریخی در تاریخ معاصر ترکیه ایجاد کرد که خود موجب شکلگیری جریانی از دل جامعه برای بازگشت به خویشتن شد.به‌گونه‌ای که بسیاری از حرکت‌های اسلامی و محافظه‌کار در دهه‌های اخیر از دل این بازگشت به خویشتن متولد شدند. البته این رفرم زبانی، باعث تبعیضاتی علیه مخالفان این تغییر و سایر اقلیت‌ها هم شد. به‌عنوان مثال، هنگامی که دارالفنون قدیمی در استانبول مجددا تاسیس شد، دو‌سوم کادر آموزشی این دانشگاه اخراج شدند و تنها پیروان اصلاحات کمالیستی و طرفداران خط جدید توانستند موقعیت خود را حفظ کنند. ضمن اینکه این اتفاق بهانه‌ای برای آغاز بسیاری از پاکسازی‌های دانشگاه‌های ترکیه در سال‌های بعدی بود.
اصلاح زبان ترکی: موفقیت فاجعه‌بار
اخیرا کتابی توسط نشر شیرازه با ترجمه طاهر خدیو منتشر شده است که نویسنده یعنی جفری لوئیس، عنوان «اصلاح زبان ترکی: موفقیت فاجعه‌بار» را برای آن انتخاب کرده است. نویسنده در کتاب «اصلاح زبان ترکی»، جریان شکلگیری این ایده و اجرای عملی آن و همچنین نتیجه و تبعاتش را شرح و ضمن شرح چندوچون این اصلاح، نشان می‌دهد که اصلاح زبان ترکی، در عین اینکه شکاف‌هایی را بین زبان روشنفکران و زبان مردم عادی پُر کرد، چطور باعث شد که شکافی بزرگ بین زبان و فرهنگ مردم ترکیه دوران بعد از استقرار جمهوری و اصلاح و مهندسی زبان ترکی، با گذشته فرهنگی و زبانی‌شان در عصر عثمانی پدید آید. البته مساله خط عربی یا لاتین هنوز هم عرصه مهمی برای درگیری‌های سیاسی در ترکیه است. از یک‌سو، طریقت‌های اسلامی تبلیغات زیادی برای بازگشت خط عربی و آموزش زبان عثمانی انجام می‌دهند و از سوی دیگر، بخش‌های مدرن‌تر جامعه، این خط را به‌نوعی نماینده محافظه‌کاری و عقب‌ماندگی در جامعه می‌بینند. بسیاری، یکی از دلایل بروز اسلام‌گرایی سیاسی در دهه‌های اخیر در ترکیه را سیاست‌های مدرنیزاسیون-از-بالای آتاتورک و سال‌های اول جمهوری به‌ویژه تغییر یک‌باره خط می‌دانند.
هنوز تغییر خط مورد مناقشه است
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه درسال۲۰۱۴ در مراسم اهدای جایزه هیات تحقیقات علمی و فناوری ترکیه بااشاره به بحث تغییر زبان و الفبا در ترکیه گفته بود: «درحالی که ما زبانی بسیارغنی داشتیم که برای تولید علم بسیارمناسب بود، یک شب خوابیدیم و صبح روز بعد زبان‌مان از بین رفته بود.اکنون ما به سطح کشوری رسیده‌ایم که به زبان‌های خارجی علم می‌آموزد و کلمات کنونی زبان ترکی برای فلسفه‌ورزی کفایت نمی‌کند.» البته این تنها اردوغان نبود که به تغییر خط وزبان ترکی و تبعات منفی آن اشاره می‌کرد. بلکه این تغییر جنجالی هنوزهم برای شهروندان ترک، زخمی تازه است وجوانان این کشوربه‌عنوان نسلی که مطالبات خاص تاریخی خود را دارند، از خواندن متون ساده پیش‌تر از یک‌صد سال، پیش خود ناتوان هستند. موضوعی که با همه اهداف سیاسی و حکومتی آن، جمعیت بزرگی از شهروندان این کشور را از مطالعه، خواندن و فهمیدن متون ارزشمند تاریخی و فرهنگی و اجتماعی خود ناتوان و از بهره‌مندی از گنجینه بزرگ مکتوب این فرهنگ محروم کرده است.
