به بهانه برگزاری این هفته در سال ۱۴۰۳ نگاهی به برنامه‌ها، اهداف، شعار، روزها و انتظاراتی که پس از گذشت ربع قرن از برگزاری این هفته وجود دارد، پرداخته‌ایم.
آذر، فصل خوشه‌چینی پژوهشگران
پس از نامیدن هفته‌ای با عنوان هفته پژو هش و فناوری، به مرور برنامه‌های هفته پژوهش گسترده‌تر شد و برگزاری هفته پژوهش در سطح استانی و هرکدام از دانشگاه‌ها یا موسسات آموزش عالی با برگزاری نمایشگاه فناوری و فن‌بازار از دستاوردهای فناورانه پژوهشگران ایرانی، ابتدا در دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری استانی و بعد در سطح ملی کامل‌تر شد. بعد از آن و با افزوده شدن نمایشگاه تستا(تقاضای ساخت‌وتولید ایرانی)توسط شورای‌عالی علوم،تحقیقات وفناوری،برگزاری جشنواره تجلیل از پژوهشگران و فناوران، جشنواره اندیشمندان و دانشمندان جوان (با همکاری بنیاد جمیلی) هفته چهارم آذر و شاید کل این ماه را به زمانی برای تقدیر از پژوهشگران، فناوران و نوآوران تبدیل کرد. ضمن این‌که دیگر دستگاه‌های اجرایی و وزارتخانه‌های کشور مانند وزارت آموزش و پرورش با تشکیل ستاد بزرگداشت هفته پژوهش در آموزش و پرورش برای تجلیل از پژوهشگران و فناوران برتر حوزه آموزش‌وپرورش برنامه‌هایی را برای شناسایی، معرفی و تقدیر و تشکر ازعناصر، عوامل و دستاوردهای پژوهشی برتر هر سال، شامل: فرهنگیان پژوهشگر و فناور، معلمان پژوهنده، فرهنگیان بسیجی پژوهشگروفناور،دانشجویان پژوهشگروفناور و دانش‌آموزان پژوهشگر و فناور، برگزار می‌کند.
شعار و روزهای هفته پژوهش و فناوری سال ۱۴۰۳
درسال جاری نیز هفته پژوهش و فناوری از۲۳تا۲۹ آذر با شعار «پژوهش وفناوری پیشران جهش وتولید بامشارکت مردم» برگزار می‌شود که روزهای این هفته بدین‌گونه اعلام شده است:جمعه ۲۳ آذر؛ پژوهش و فناوری زمینه‌ساز رشد و جهش تولید، شنبه ۲۴ آذر؛ مدرسه، بنیان پژوهش و فناوری، یکشنبه۲۵ آذر؛ پژوهشگران و فناوران طلایه‌داران مرجعیت علمی، دوشنبه ۲۶ آذر؛ تعامل دانشگاه با جامعه و صنعت، ضرورت جهش تولید، سه‌شنبه۲۷ آذر؛ وحدت حوزه و دانشگاه، هم‌افزایی برای وفاق ملی، چهارشنبه ۲۸ آذر؛ پژوهش و فناوری، پیشران دیپلماسی علمی، پنجشنبه ۲۹ آذر؛ پژوهش و فناوری و مشارکت مردم. گفتنی است همزمان با هفته ملی پژوهش و فناوری(هفته سوم آذر) بیست‌وپنجمین نمایشگاه دستاوردهای پژوهش، فناوری و فن‌بازار ۲۳ تا ۲۶ آذر در محل نمایشگاه بین‌المللی تهران برگزار می‌شود. این نمایشگاه به همت ستاد ملی هفته پژوهش و فناوری و با مشارکت دانشگاه‌ها،موسسات آموزش عالی،پژوهشگاه‌ها وپارک‌های علم وفناوری کشور از۲۳تا۲۶ آذر۱۴۰۳ درمحل نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار می‌شود و شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور کشور نیزباارائه آخرین دستاوردهای خود دراین رویدادحضور خواهندداشت.
کشف اهمیت پژوهش‌محوری
شکی نیست که پژوهش یکی از اساسی‌ترین نیازها برای نیل به پیشرفت و توسعه همه‌جانبه یک کشور است و قدرت و استقلال هر کشوری بر پژوهش و تولید علم استوار است. بنابراین نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه از جمله صنایع، کشاورزی و خدمات به‌نحوی به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به‌شمار می‌آید. اگر پژوهشی صورت نگیرد، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش، امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم برخوردار نخواهد بود. از این رو یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته، توجه خاص به امر پژوهش است. اصولا پیشرفت و توسعه، ارتباط مستقیمی با تحقیقات علمی دارد و رشد و توسعه کشورهای پیشرفته در نتیجه سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش است. حجم وسیع پژوهش‌های علمی در کشورهای توسعه‌یافته صنعتی، گویای این واقعیت است. درواقع پژوهش، فرآیندی منطقی و معقول است که هدف آن کشف روابط بین پدیدارها است. به دلیل نظم و ترتیب حاکم بر پدیدارها و رویدادها، امکان تنظیم قوانین، اصول و نظریه‌ها در رشته‌های گوناگون فراهم شده و این قوانین، اصول و نظریه‌ها، به نوبه خود گویای نظم و همسانی موجود در پدیده‌هاست.
عدم رویکرد علمی؛ عامل مهم ضعف در حوزه پژوهش
در این میان پژوهشگران و اندیشمندان این حوزه اعتقاد دارند، علی‌رغم وجود هفته‌ای به نام هفته پژوهش، عدم توجه به الزامات عملی در این حوزه، موجب شده حال پژوهش در کشور ما چندان خوب نباشد که باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود. دکتر غلامرضا کریمی که در سال ۱۳۸۹ خود به عنوان پژوهشگر برتر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزیده شده است در این‌خصوص به جام‌جم می‌گوید: در کشورهای توسعه‌نیافته، ضعف در مدیریت سازمان‌ها و نهادهای دولتی ومدیریت مراکزعلمی و تحقیقاتی، همچنین عدم تعامل و ارتباطات لازم در بخش دانشگاهی واجرایی کشور، باعث عدم بهره‌مندی از نتایج پژوهشی می‌شود که این موضوع یکی از مهمترین عوامل ضعف قوای پژوهشی کشوراست.او اعتقاد دارد: نبود مدیریت قوی و توانمند در نهادهایی که عهده‌دار پژوهش هستند، مهمترین مانع پیشرفت و توسعه در کشورهای جهان سوم از نظرعلمی و تحقیقاتی به‌شمار می‌آید. ضمنا عدم توجه کافی به پرورش روحیه پژوهشی در تحصیلات تکمیلی، عامل دیگری است که باعث می‌شود پژوهش آن‌گونه که باید و شاید نتواند در پیشرانی علمی کشور موثر واقع شود.
لزوم پرهیز از رفع تکلیف و ظاهر‌سازی در حوزه‌های پژوهشی
به نظر می‌رسد کارنامه ربع قرن برگزاری هفته پژوهش و فناوری، آن‌قدر‌ها هم پر و پیمان نیست و نیازمند بازنگری و توجه به نکاتی است که غفلت از آن، می‌تواند برگزاری این رویداد مهم را تبدیل به کاری اداری و عادتی سالانه کند و عملا از اثرات مفید و مورد انتظار آن بکاهد. نکته‌ای که محرم نقی‌زاده تلاش می‌کند آن را با اشاره به تمثیل‌های محلی به زبانی روشن‌تر بیان کند. این معلم، مؤلف و مترجم ده‌ها کتاب در حوزه دانش روز تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش تطبیقی به جام‌جم می‌گوید: تا جهان، جهان و بشر، بشر است، فرآیند رسیدن بشر به پاسخ و حل مسأله از شاهراه پژوهش می‌گذرد و پژوهش از این جهت اهمیت زیادی دارد اما اگر بخواهیم تعارفات معمول را کنار بگذاریم و دلسوزانه و مسئولانه در مورد وضعیت پژوهش در کشور سخن بگوییم، واقعیت این است که وضعیت خوبی در این حوزه نداریم. اجازه دهید درخصوص وضعیت فعلی پژوهش به ضرب‌المثلی اشاره کنم، ما آذری‌ها در چنین مواقعی می‌گوییم کاسه داغ‌تر از آش شده است. در مقام مثال و قیاس در بحث پژوهش هم باید توجه داشت که این موضوع که کاسه چینی، مسی یا سفالی باشد، موضوع بعدی است، مهم آشی است که باید تهیه و برای خوردن ارائه شود. در این فرضی هم که ما از آن صحبت می‌کنیم، «آش» همان «سؤال خوب» است که مغز و جوهره پژوهش است و باید نقطه محوری توجه و اصل کار ما باشد. و‌گرنه اگر قرار باشد که ژست پژوهش بگیریم و با چند متن گالینگورشده پز پژوهش بدهیم، این کار جز اتلاف وقت راه به جایی نخواهد برد. وی افزود: پس اگر ادای پژوهش درمی‌آوریم یک بحث است و اگر واقعا قصد انجام پژوهش به معنای واقعی داریم، جدای از آنچه فعلا به دنبال نام‌ها از جمله هفته پژوهش و فناوری باشیم، باید راه و مسیر دیگری را پیش بگیریم. فراموش نکنیم که پژوهش در آگاهی‌بخشی و کشف خیلی مؤثر و تعیین‌کننده است و انسان‌ها از آگاهی، کشف و آفرینش لذت می‌برند و محصول پژوهش می‌تواند این سه اتفاق مهم یعنی آگاهی، کشف و آفرینش باشد. پس اگر به‌درستی پژوهش به معنای اصیل آن مورد توجه قرار گیرد، افراد به آن اقبال داشته و از آن استقبال خواهند کرد. درحقیقت اگر بخواهیم پژوهش به معنای واقعی در کشور جایگاه خود را پیدا کند، راهش این است که تبدیل به یک فرهنگ شود، زیرا اگر کاری نهادینه و تبدیل به فرهنگ شود، حتما جای خودش را باز خواهد کرد و آن‌وقت برگزاری این هفته هم مفهوم و معنای بیشتر و مؤثرتری پیدا خواهد کرد.
ضرورت تأسیس نهادهای پژوهشی
آموزش فنی و حرفه‌ای در ایران، سابقه‌ای طولانی دارد و حتی اگر توجه جدی به آن را راه‌اندازی نظام راهنمایی تحصیلی در آموزش و پرورش بدانیم، باز هم می‌توان گفت این قدمت و جایگاه نشان از اهمیت این آموزش‌ها دارد. موضوعی که با رفتن نظام‌های آموزشی به سمت مهارت‌آموزی و تأکید بر مهارت‌محور بودن دروس در این رشته‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار شده است.در همین ارتباط دکتر علی‌اصغر خلاقی، عضو هیأت علمی دانشکاه شهید رجایی و پژوهشگر آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در فرازی از مقاله‌اش با عنوان «نقش آموزش فنی و حرفه‌ای، در جهش تولید» بر امر تأسیس نهادهای پژوهشی تأکید کرده است: نبود نهاد پژوهشی کارآمد باعث شده اولا در این حوزه فلسفه دقیقی مبتنی بر شرایط بومی برای آموزش ارائه نشود و نداشتن یک نظام تحقیقاتی قوی، سازمان‌یافته و مستمر برای انجام پژوهش‌های بنیادی در تدوین مبانی نظری و ارتقای آن در فرآیند زمان و انطباق با تغییرات و دگرگونی‌های مستمر است. تغییرات مستمر و پیوسته در جهان پیرامونی و تغییر سریع نیازها و فناوری‌ها که تأثیر مستقیمی بر برنامه‌های درسی و آموزشی دارد، ارتباط با بازار کار و تربیت فراگیران براساس نیاز‌های متغیر بازار کار، اشتغال دانش‌آموختگان و مسأله بیکاری، از عمده‌ترین مسائلی است که این آموزش‌ها با آن روبه‌رو است. تأسیس یک نهاد پژوهشی قوی، تدوین مستمر پشتوانه نظری و علمی برای این آموزش‌ها از یک طرف و تدوین راه‌حل‌های علمی بر مبنای نیاز‌های متغیر به‌دست آمده از فرآیند نیازسنجی از سوی دیگر را ضروری می‌سازد. این نهاد می‌تواند با ایجاد یک بانک اطلاعاتی به تحلیل منظم وضعیت آموزشی پرداخته و چالش‌ها و مشکلات آن را رصد و با اجرای پژوهش‌های مختلف به تولید ایده‌های نو متناسب با این تغییرات و ایجاد انعطاف‌پذیری در آموزش، راهکار‌های مناسب را در اختیار کارشناسان قرار دهد و پشتوانه‌های نظری و کاربردی لازم را برای آموزش فراهم ساخته و یک جریان مستمر بهبود و اصلاح نظام آموزشی را برای هماهنگی با تغییرات به‌وجود آورد. این نهاد باید بتواند با نهادهای پژوهشی بیرونی به‌ویژه دانشگاه‌ها در حوزه مطالعات و همچنین سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای سنجش نیاز‌های آنان ارتباط ارگانیک و مستمر برقرار نماید.
پژوهش هنوز فرهنگ نشده
برگزاری هر مناسبتی که بتواند یک موضوع محوری را در زمانی مشخص در معرض نگاه و توجه صاحب‌نظران، اندیشمندان و علاقه‌مندان به آن حوزه قرار دهد، کاری ارزشمند است اما اگر این نامگذاری و اختصاص روز، هفته و... باعث شود آن کار مهم تبدیل به یک کار اداری، تکراری و عادت شود، تنها اثر و مانده آن، لیست بلندبالای هزینه‌هایی خواهد بود که حداقل گرهی از کار مردم، کشور و کسانی که امید به چنین اقداماتی بسته‌اند، باز نخواهد کرد. حدیث و ماجرای برگزاری هفته پژوهش هم از همین دست مسائل است و باید با نگاهی نقادانه و البته همراه با حق‌شناسی و توجه به اثرات مفید احتمالی آن، به دقت مورد توجه و بررسی قرار گیرد اما این سخن و ارزیابی صاحب‌نظران و کارشناسان که خود دستی در حوزه پژوهش بر آتش داشته‌اند و چه بسا مدال پژوهشگر برتر بر سینه دارند، نشان از آن دارد که پژوهش تاکنون نتوانسته است فاصله بین ایده و اجرا را در حوزه عملیاتی پر کند و مهم‌تر از آن تبدیل به یک فرهنگ شود. کاری که بعد از یک ربع قرن برگزاری هفته پژوهش، انتظارچندان زیادی نیست.
فرهنگ پژوهش چیست؟
پژوهش، به معنای عام، بررسی یا کاوشی سخت‌کوشانه و به معنای خاص، تحقیق و تجربه‌ای جامع با هدف کشف واقعیت‌های نو و تفسیر درست این واقعیت‌ها، تجدید نظر در نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین پذیرفته‌شده در پرتو واقعیت‌های کشف‌شده و به‌کارگیری عملی نتیجه‌گیری‌ها،نظریه‌ها وقوانین جدید است.درمعنایی دیگر،پژوهش فرآیندرسیدن به راه‌حل‌های قابل اطمینان ازطریق گردآوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها، به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده و نظام‌مند است. با دستیابی به مدیریت علمی که بر نظامی منطقی و اصولی استوار است، مشکلات را می‌توان کاهش داد. مدیریت علمی مبتنی بر فرهنگ عمومی بدان معنا نیست که ما بهترین دانشمندان را به سطح مدیریت در بخش‌های اساسی منتقل کنیم. برای این مدیریت در یک مرکز پژوهشی، نیازمند فرد یا افرادی هستیم که افزون بر داشتن بینش قوی از وضعیت کشور، درک درستی از پژوهش و تحقیقات در حال اجرا در جهان کنونی داشته باشند.
