داستان۳۰۰۰کیلومتر رنج

حالا که زائران اربعین در حال رسیدن به شهرها و منازل‌شان در عراق، ایران و سایر کشورهای جهان هستند، مروری خواهیم داشت به برخی روایت‌ها و اعداد درباره مسیر اسرای کربلا در سال ۶۱ و ۶۲ هجری قمری. مسیرهایی گاه تا چند برابر مسیر ساده و سهل نجف تا کربلا؛ البته بدون هیچ امکانات رفاهی و در اوج رنج و مهنت...
 
سیر و‌ مسیر اسارت 
سیر اسارت و‌ مسیری که اهل بیت عصمت، سلام‌ا...علیهم، درطول حرکت از کربلا به کوفه و شام و در نهایت بازگشت به مدینه طی کرده‌اند، از نکاتی است که دربیان تاریخ کربلا کمتر به آن پرداخته می‌شود و غالبا به خطبه‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) و دیگر بانوان حرم در شهرهای کوفه و شام و حوادث این دو شهر، بیشتر‌ از حوادث این مسیر توجه می‌شود. آنچه که در ادامه می‌خوانید نگاه اجمالی به سیر حرکت این خاندان در مسیری حدودا ۳۷ برابر پیاده‌روی اربعین! 

 

 اولین گام‌های اسارت
از روز یازدهم محرم، اولین گام‌های اسارت کاروان اهل بیت(ع) از کربلا به سمت کوفه آغاز شد؛ سفری همراه با خانواده شهدای کربلا،‌ زن‌ها، دختران، کودکان و مردان. این مسیر که در طول تاریخ به عنوان مسیر «سبایا» (به معنای اسیران) شناخته می‌شد امروز تقریبا همان مسیری است که به عنوان «طریق‌العلماء» شناخته می‌شود. مسیری حدودا ۸۰ تا ۸۵ کیلومتری که در دوران جدید پیاده‌روی به سمت کربلا، شاهدحضور مجموعه‌ای ازمراجع، عالمان وفرزانگان در۱۵۰سال گذشته بوده است. با توجه به فاصله کربلا تا کوفه و سرعت‌ اندک کاروان اسرا و در نتیجه فرارسیدن شب و همچنین تمایل ابن زیاد به نمایش پیروزی خود، به نظر می‌رسد لشکر، روز و شب یازدهم محرم را در مسیر بوده‌ و صبح روز دوازدهم‌ به کوفه وارد شده‌اند.
 
بدون هیچ نشانی از آبادی
بعد از ورود کاروان اسرا و اتفاقاتی که درمسجد کوفه اتفاق افتاد و خطابه‌های آتشین امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س) و حضرت فاطمه بنت‌الحسین(ع) کاروان به دستور ابن زیاد، آماده حرکت به سمت شام می‌شود. براساس اسناد تاریخی، بسیاری از زنان یا مردانی که در کوفه خویشاوندانی داشتند از بند اسارت آزاد شده و کاروان اسیران با تعداد بسیار اندکی که تعداد آنان در اسناد تاریخی، حداکثر ۲۵ زن ودختران خردسال و‌۱۰مرد و پسر کوچک نقل شده است وهمگی از خاندان بنی‌هاشم‌ بودند، همراه گروهی از نظامیان کوفی که در میان آنان شمر بن ذی‌الجوشن نیز حضور داشت، راهی شام شدند.بر اساس بررسی محققان، مسیر حرکت از کوفه به شام یکی از این سه مسیر بوده است؛«کناره دجله» با بیش از۱۵۴۵کیلومتر،«کناره فرات» با بیش از۱۱۰۰کیلومتر‌وصحرایی خشک و بی‌آب و علف با عنوان «وادی شام» با مسافتی معادل۸۰۰ کیلومتر.اگرچه مزارهای مختلف منسوب به اهل بیت(ع) در مسیر کناره دجله و فرات می‌تواند نشانه‌هایی از حرکت کاروان دراین مسیر باشد امابه نظر غالب تاریخ‌نویسان، با توجه به لزوم سرعت در مسیر حرکت برای رسیدن به شام، این کاروان داغدار از وادی شام عبور داده شده‌اند؛ سرزمینی که هم‌اکنون به‌عنوان بخشی از کشورهای عراق، عربستان، اردن وسوریه شناخته می‌شود وهمچنان با گذشت ۱۴ قرن به‌عنوان سرزمینی برهوت و خشک، هیچ نشانه‌ای از آبادی یا علائم مرزی‌ در آن نیست. 
 
الشام، الشام، الشام
تصور عبور یک کاروان اسیر همراه با کودکان و زنانی داغدار از این زمین شوره‌زار، در کنار قاتلان برادران و خویشان و همگام با سرهای عزیزان، می‌تواند تصوری دردناک باشد. اگر این تصویر ذهنی را با یک روایت از شاهدان عینی این حرکت بیامیزیم، می‌توان بیشتر عمق فاجعه را حس کرد. امام صادق(ع) در روایتی به نقل از امام سجاد(ع) می‌فرماید: «مرا بر شتری لاغر که جهاز آن چوبین و بدون زیرانداز و لنگ بود، سوار کردند که ناهموار راه می‌رفت، در حالی‌ که سر حسین(ع) بر نیزه‌ و زنان خاندان‌مان پشت سر من، سوار بر شترانی لاغر و استخوانی می‌آمدند و بچه‌های کوچک و بزرگ پشت سرمان و نیزه‌ها گرداگردمان بودند. اگر اشکی از چشم یکی از ما جاری می‌شد، با نیزه به سرش می‌زدند، تا آن‌که وارد شام شدیم.» اگر ورود کاروان اهل بیت(ع) به کوفه را ۱۲ محرم بدانیم و توقف چند روزی را که در تاریخ مشخص نیست، دوران اسارت در کوفه و حرکت به سمت شام بدانیم، بسیاری از مورخان، تاریخ ورود کاروان به شام را «اول صفر» دانسته‌اند و بر این اساس، باید گفت کاروان اسرا، حدود ۱۵ روز در وادی شام مسیر را طی کرده‌اند. این مسیر طولانی‌ترین مسیر حرکت کاروان اسیران همراه با سرهای شهیدان و در کنار قاتلان در صحرایی بسیاری سوزان بود. می‌توان گفت که حرکت دراین مسیر طولانی‌ترین،سخت‌ترین وهولناک‌ترین دوران اسارت اهل بیت(ع) بود؛ دورانی که با توقف‌های‌ چندروزه در شهر‌های کوفه یا شام قابل قیاس نیست، این‌گونه می‌توان راحت‌تر معنای «الشام، الشام، الشام» را دانست که شاید این سخن اشاره‌ای به وادی شام باشد،نه شهر شام. پیمودن این مسیریعنی دو هفته زندگی دربندودر صحرایی خشک و در مسیری حدود بیش از ۱۰برابر پیاده‌روی امروزه اربعین. 
 
نگاهی به مسیر بازگشت
اگرچه در مسیر بازگشت، مقداری شرایط برای اهل بیت(ع) آسان‌تر شود،‌ اما طی‌کردن این مسیر به گونه‌ای دیگر از اسارت تبدیل شد که در عین آسانی، بدون‌ سختگیری و مراقبت‌های غیرمستقیم نبود.‌ بدون شک،خطابه‌ها و روشنگری‌های‌ امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) ودیگران درشهرکوفه و شام، آنچنان تاثیری دراین دو شهر گذاشته بود که به افرادی که مامور بازگرداندن اهل بیت(ع) به مقصد خویش بودند، تاکید شده بود که این افراد حق هیچ‌گونه ارتباطی با ساکنان روستاها و شهرها را در مسیر بازگشت ندارند. اگر نظر برخی مورخان را که از سفر مستقیم کاروان از شام به مدینه سخن گفته‌اند و بازگشت کاروان به کربلا را در دومین اربعین (یک سال و ۴۰ روز بعد ازواقعه عاشورا) ودرسال ۶۲ هجری می‌دانند، بپذیریم، باید گفت: کاروان در مسیر بازگشت مستقیم از شام به مدینه، مسافتی حدود ۱۲۳۰ کیلومتر را در نوع جدیدی از اسارت طی کرده است.اما اگر به نظر غالب مورخان، کاروان بعد از شام، به سمت کربلا حرکت کرده باشد تا اولین اربعین بعد از عاشورا را در کربلا باشد، باید گفت مسیر بازگشت کاروان همان مسیر بازگشت از «وادی شام» است؛ کاروانی که اگرچه این‌بار، بدون سختگیری‌های دوران اسارت این مسیر را طی کرده اما طبیعتا نه سختی‌های آن سفر سخت را فراموش کرده و نه در این سفر، آنچنان راحت است که بتواند آن‌طور که می‌خواهد بگرید؛ چون باید زودتر به کربلا برسد. 
 
سرها در کیسه
به‌عنوان نمونه بسیاری از مورخان از بازگشت سرهای شهیدان توسط همین کاروان برای دفن در سرزمین کربلا سخن گفته‌اند؛ بنابراین باید گفت درمسیر رفت،سرها روی نیزه بود و این‌بار در کیسه‌هایی همراه کاروان. در مسیر رفت سرها مقابل چشمان اسیران کاروان بود و نمی‌توان گریست‌ و در مسیر بازگشت،سرهاهمراه با کاروان اما نمی‌توان توقف کرد، چون کاروان باید اربعین به کربلا برسد.برخی مورخان، مسیر بازگشت راهمین وادی شام دانسته‌اندامابه‌نظر می‌رسدبراساس مستندات تاریخی، تغییراتی در راه بازگشت انجام شده تا کاروان مقداری آسوده‌تر اما بازدرهمان مسیرخشک،خشن وصحرای سوزان،مسیررا بپیمایند.این تغییرات، طی‌کردن مسیررا۱۲۳کیلومتربیشترومسیر بازگشت۹۲۳کیلومترشد.؛ بنابراین براساس مستندات تاریخی، بعد از واقعه کربلا، این کاروان ۱۸۰۰ کیلومتر راه پیموده است تا دوباره به کربلا برسد. ۲۲‌برابر مسیر فعلی پیاده‌روی اربعین از نجف به کربلا!
 
یک تحلیل عددی 
به‌طور کلی می‌توان دوران سفر کاروان کربلا را با فرض رسیدن کاروان در اولین اربعین به کربلا، در مسیرهای‌ مکه به مدینه، مکه به کربلا، کربلا به کوفه، کوفه به شام، شام به کربلا و کربلا به مدینه دانست. حضرت‌زینب‌(س) و دیگر اعضای کاروان همراه با سید‌الشهدا‌(ع) و دیگر عزیزان خود، در بخش ابتدایی این سفر یعنی از مدینه به مکه با مسافت ۴۳۱ کیلومتر‌ و از مدینه به کربلا ۱۴۴۷ کیلومتر و در مجموع ۱۸۷۸ کیلومتر را پیموده‌اند. از ویژگی‌های این دوران، اقامت چندین‌ماه کاروان در مکه و سخنرانی‌ها  و مکاتبات مختلف حضرت در این شهر برای آماده‌سازی افراد برای قیام بود اما در بخش دوم این سفر که باید آن را «دوران اسارت» دانست، کاروان اسرا در مسیر کربلا به کوفه ۸۰ کیلومتر و‌ در مسیر کوفه به شام ۸۰۰ کیلومتر و درمجموع ۸۸۰ کیلومتر را در حال اسارت و همراه با سختی‌های بسیار پیموده‌اند. دربخش سوم که باید آن را«سفر در حصر»دانست با فرض حضور در کربلا در اربعین اول، مسیر بازگشت از شام به کربلا‌ ۹۲۳‌ کیلومتر و مسیر بازگشت از کربلا به مدینه ۱۲۲۹ کیلومتر طی شده است. با این اعداد راحت‌تر می‌توان درک کرد که کاروان اسرا، بعد از واقعه عاشورا، بیش از ۳۰۰۰ کیلومتر را طی کرده‌ است تا دوباره به مدینه برسد؛ مسافتی معادل ۳۷برابر پیاده‌روی امروز اربعین!‌