تحریم تنباکو و مقاومت منفی در برابر استعمار و استبداد

به گزارش جام جم آنلاین، پیش از واقعه تنباکو، انگلیسی‌ها در پی آن بودند که از طریق قرارداد رویتر که میان پاول پولیوس رویتر انگلیسی با دولت قاجار منعقد شده بود و مبنی بر آن امتیاز ساخت راه و راه آهن و سد و بهره برداری از معادن، جنگل‌ها و گمرکات ایران بیش از پیش بر شریان‌های اقتصادی کشورمان تسلط پیدا کنند، اما با مخالفت و اعتراض گسترده مردم به رهبری روحانیون بویژه ملا علی کنی و همچنین بخشی از درباریان این امتیازنامه لغو شد.

در سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در ۱۲۶۹ دولت انگلستان برای کسب امتیاز و انحصار توتون و تنباکو فرصت مناسبی به دست آورد و این ماموریت را به ماژور جرالد تالبوت واگذار کرد. شاه که برای تامین هزینه‌های سفر خود با مشکلات مالی دست به گریبان بود با اعطای امتیاز موافقت کرد و پس از بازگشت به ایران قراردادی با تالبوت منعقد کرد و به مدت پنجاه سال امتیاز تجارت توتون و تنباکو را به او داد.

از همان زمانی که شاه وارد لندن شده بود دولت انگلیس ماژور تالبوت که بعد‌ها صاحب امتیاز تنباکو شده بود مامور استقبال و پذیرایی از شاه و هیات ایرانی کردند. او در جریان ملاقاتی که با شاه داشت تلاش کرد تا آگاهی خود را درباره ایران و همچنین کشت تنباکو در ایران بالا ببرد و البته پیش از شکل گیری این ملاقات، تالبوت بواسطه سفیر انگلیس و همچین میرزا ملکم خان توانست تا حدودی نسبت به اوضاع داخلی ایران و همچنین وضعیت دربار و سلطنت اطلاعاتی را کسب کند. او کمی بعد به ایران سفر کرد تا مقدمات تاسیس شرکت رژی را فراهم کند. نکته قابل تامل اینکه تالبوت هر کجا می‌دید که پیگیری‌ها و امور اجرایی به مشکل برمی خورد با دادن رشوه کار خود را پیش می‌برد و حتی به شاه هم ۲۵ هزار لیره رشوه داد.

فرایند انعقاد قرارداد از زمان رسیدن به توافق تا شروع شدن کار‌های اجرایی در ایران و انتقال تاسیسات به کشور در حد مخفی و محرمانه باقی ماند، اما با حضور پرتراکم انگلیسی‌ها که حتی به تصریح برخی از منابع شمار آن‌ها تا ۲۰۰ هزار نفر هم می‌رسید دیگر مخفی کردن موضوع امکان پذیر نبود. مضاف بر اینکه در بین انگلیسی‌هایی که به عنوان عوامل اجرایی و کارمندان این شرکت وارد ایران شده بودند زنانی بودند که از نظر رعایت پوشش با توجه به فرهنگ خودشان از شرایط مناسبی برخوردار نبودند و همین مساله با توجه به جو مذهبی ایران و وجود حساسیت‌های فراوان در حوزه حجاب به هیچ وجه انعکاس خوبی نداشت.

هنگامی که موضوع سپردن امتیاز انحصاری توتون و تنباکو فاش شد و اروپایی‌ها به تدریج وارد ایران شدند، علما و روحانیون و همچنین اقشار آگاه و متعهد جامعه نسبت به واقعه‌ای که افتاده بود، حساس شدند و به تدریج صدای اعتراض بلند شد و حرکت‌هایی به وقوع پیوست. فعالیت‌های گسترده انگلیسی‌ها در ایران توده مردم را به این اندیشه واداشت که استعمار پیر قصد دارد کمپانی رژی را به کمپانی هند شرقی و ایران را به هندوستانی دیگر تبدیل کند بنابراین به مخالفت گسترده به رهبری روحانیت برخاستند.

زمینه اعتراضات عمومی و پیوند میان توده مردم با روحانیت برای مقابله با اقدامات استعماری و همچنین استبداد داخلی از مدت‌ها قبل شروع شده بود. 

امتیازات گوناگونی که پیشتر بواسطه سست عنصری هیات حاکمه ایران با کشور‌های غربی منعقد شده عمدتا ماهیتی استعماری داشت و تنها چیزی که در آن یافت نمی‌شد اقتدار و عزت ایرانی بود. علاوه بر این، با توجه به این هدف اصلی کشور‌های اروپایی از انعقاد این قرارداد‌های ریز و درشت تسلط هر چه بیشتر بر شریان‌های اقتصادی ایران بود و همین مساله هم نابودی تجارت تجار و تولید کنندگان داخلی را در پی داشت. 

در نتیجه این امتیازات، علما به عنوان قطب جدید مبارزاتی در کنار مردم علیه نظام حاکم وارد صحنه سیاسی شدند و به عنوان یکی از گروه‌های سیاسی تاریخ ایران در پروسه مبارزاتی ایفای نقش کردند. در واقع یکی از عوامل اصلی به ثمر رسیدن نهضت تنباکو و انقلاب مشروطیت، پایمردی مردم و علما در برابر قدرت‌های خارجی و نظام حاکم داخلی بود و برای اولین بار ابهت نظام استبدادی وقت را شکستند و قدرت نامحدود و مطلقه شاه را محدود و مقید به قانون ساختند.

این مساله را می‌توان در گزارش‌های سر فرانک لاسلز وزیرمختار انگلستان در ایران، وزیرمختار روسیه، کاردار اتریش و ژنرال گاردان فرانسوی بخوبی مشاهده کرد. طبق گزارش لاسلز به لرد سالیسبوری وزیرخارجه وقت بریتانیا، در ایران ۱۵ سال پیش از مشروطیت یعنی از فاصله جنبش تنباکو تا مشروطه اول، به طور پراکنده خیزش‌هایی با نام‌های بلوای نان و ارزاق، مالیات و استبداد و زورگویی حکام محلی و حکومت مرکزی صورت می‌گرفت.

این خیزش‌ها بویژه در شهر‌های بزرگ بیشتر به چشم می‌آمد. در این پروسه، علما به عنوان قشر جدید مبارزاتی و مردم و روشنفکران به طور توام قدرت گرفتند و وارد میدان شدند، اما هنوز جنبشی منسجم با رهبری قاطع که بتواند در برابر حکومت بایستد و شاه را ساقط کند، در کشور به چشم نمی‌خورد و این مساله ریشه در علت‌هایی، چون ترس گروه‌های مبارزاتی از محوشدن استقلال سیاسی کشور توسط روسیه و انگلستان و عثمانی و در نتیجه به خطر افتادن مذهب تشیع داشت و همین موجب می‌شد مبارزان با احتیاط عمل کنند.

ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان (ص ۱۱ تا ۱۲) درباره براه افتادن جنبش تنباکو چنین نوشته است: «در سنه ۱۳۰۹ ه. ق کمپانی رژی امتیاز دخانیات را از ناصرالدین شاه گرفت که بیع و شرای دخانیات منحصر به یک اداره باشد و به عوض چند کرور به شاه و درباری‌ها داد و به همه بلاد ایران گماشتگان فرستاد و اداره خود را دایر نمود. حتی در قرا و دهات کس فرستاد و به مردم سخت گرفتند. بزرگان ایران از علما و غیرهم بر معایب و وخامت این عمل واقف شدند که امروز دخانیات محدود شد فردا نمک و روز دیگر هم هیزم و ذغال و آب و ... و به ازای آن مبالغی گرفته خواهد شد و صرف آبادی مملکت نخواهد شد...» 

اولین خیزش‌ها در شیراز و با پیشگامی سیدعلی‌اکبر فال اسیری آغاز شد و به دیگ شهر‌ها تسری پیدا کرد. روحانیون و مراجع طراز اول بار‌ها طی ملاقات با شاه و امین‌السلطان مضار این امتیاز را گوشزد کردند ولی بی‌اثر بود. عده‌ای از روحانیون مهاجرت کردند برخی نیز تبعید شدند. 

در جریان واگذاری امتیاز تنباکو به کمپانی رژی نیز سید‌جمال‌الدین اسد‌آبادی از کسانی بود که با ارسال نامه به آیت‌الله میرزا محمدحسن شیرازی تقاضا کرد تا این مرجع بزرگ با صدور فتوایی زمینه را برای مخالفت همگان فراهم کند. 

این واقعه که بنا به نقل منابع، حتی به درون دربار و به میان زنان دربار نیز کشیده شد، شاه سرسخت را وادار به تسلیم و تبعیت از این حکم داده شده کرد. ملت به راهنمایی علما و طبقات نزدیک با ایشان، شوری را انگیختند که به نیت عدم مزاحمت بیشتر خارجیان در مسائل زندگی عادی و روزمره ایشان بود. 

پس از گذشت حدود هفده ماه مبارزه و مخالفت سرانجام میرزای شیرازی در پی اظهار عجز دولت در امر فسخ این امتیاز با صدور اعلامیه‌ای استعمال تنباکو و توتون را در حکم محاربه با امام زمان (عج) دانست و این حکم در کمتر از نیم روز در صد هزار نسخه نوشته و پخش گردید با صدور این فتوا همه اقشار حتی اقلیت‌های مذهبی و زنان حرمسرای ناصرالدین شاه از استعمال دخانیات پرهیز کردند و این توطئه استعمار با رهبری قدرتمند روحانیت در نطفه خفه شد.