کتابخانه‌ای به وسعت ایران

نمایشگاه کتاب تهران را به‌درستی بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی سال نامیده‌اند. در طول سال رویدادهای مهم فرهنگی و هنری دیگری همچون جشنواره‌های فجر هم برگزار می‌شود اما نمایشگاه کتاب با این رویدادها، دو تفاوت عمده دارد. یکی این‌که نمایشگاه کتاب جامعیت و شمول بیشتری نسبت به همه رویدادهای دیگر دارد. اگر در جشنواره فیلم فجر، دوستداران هنر سینما، فیلمسازان و دیگر گروه‌های وابسته درگیرند، در نمایشگاه کتاب همه اقشار فرهنگی و عموم مردم حضور مستقیم دارند. سینماگر، تئاتری، موسیقیدان، تصویرگر و... به‌واسطه کتاب با نمایشگاه درگیرند و این‌گونه نیست که تنها اهل قلم، شاعران، نویسندگان و مترجمان با نمایشگاه کتاب مرتبط باشند. ویژگی دوم، حجم درگیر بودن اقشار مختلف میزان بازدید و حضور در نمایشگاه کتاب تهران، بی‌اغراق در تمام نمایشگاه‌های فرهنگی جهان بی‌نظیر است. تخمین‌زده می‌شود از نمایشگاه کتاب حدود چهار میلیون نفر بازدید می‌کنند که حضور این تعداد دوستدار کتاب در یک فرصت ۱۰روزه نمایانگر علاقه و عشقی است که مردم ما به کتاب دارند و با وجود گرانی بی‌سابقه این کالای فرهنگی در سال‌های اخیر همچنان نمایشگاه، مورد توجه و علاقه مردم است. 
 
سال نوی صنعت نشر
برگزاری ۳۵دوره نمایشگاه کتاب، باعث این رویداد فرهنگی، عادت‌ها و رفتارهای ویژه و مرتبط با آن شده‌است. به‌خاطر داشته باشید که نمایشگاه کتاب تهران به‌دلیل حجم استقبال، تراکنش مالی و امکان تبلیغ و معرفی کتاب، به ستون فقرات و اکسیژن حیاتی صنعت نشر تبدیل شده است و اگر این نمایشگاه تعطیل شود یا دیگر برگزار نشود، عملا چیزی از صنعت نشر نمی‌ماند. به همین دلیل صنعت نشر ایران، همه برنامه‌ریزی‌های خود را براساس نمایشگاه انجام می‌دهد و اردیبهشت، یعنی زمان ثابت برگزاری نمایشگاه به نوروز و آغاز سال نوی این صنعت تبدیل شده است. نخستین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۴ تا ۲۲ آبان ماه سال ۱۳۶۶ در محل دائمی‌ نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران (در انتهای بزرگراه چمران) برگزار شد اما بعد از چندسال، وزارت ارشاد تصمیم گرفت نمایشگاه را در اردیبهشت ماه برگزار کند. برگزاری نمایشگاه در این فصل سال، اندک‌اندک باعث شد که رفتارهای صنعت نشر و برنامه‌ریزی‌های ناشران براساس نمایشگاه کتاب شکل گیرد. در سال‌های اخیر عملا ناشران به این شیوه خو گرفته‌اند که در اردیبهشت نمایشگاه را برگزار کنند، بعد به مدت سه تا شش ماه فعالیت خود را کاهش دهند و شروع به برنامه‌ریزی برای نمایشگاه سال بعد کنند. در این مدت اندک‌اندک از مؤلفان و مترجمان کتاب می‌گیرند و کتاب‌ها را برای ویراستاری، صفحه‌آرایی و گرفتن مجوز آماده می‌کنند. در سه ماه پایانی سال فعالیت ناشران به اوج می‌رسد و آنها سعی می‌کنند تا پایان سال بیشتر بسته خود را برای عرضه در نمایشگاه آماده می‌کنند و بعد از تعطیلات نوروز تا زمان برگزاری نمایشگاه، فرصتی برای ثبت‌نام، پیگیری مجوزهای باقیمانده، اطلاع‌رسانی درباره کتاب‌های جدید، آماده سازی غرفه و... دارند. 
   
همزمانی دردسرساز
امسال همچون سال گذشته نمایشگاه مجازی همزمان با نمایشگاه حضوری برگزار می‌شود که مطلوب بسیاری از ناشران نیست. بسیاری از ناشران شرکت‌کننده در نمایشگاه حضوری که دارای تعداد اندکی نیرو هستند، به‌صورت تمام وقت درگیر نمایشگاه می‌شوند و به همین دلیل بسیاری از آنان در پاسخگویی سریع و بهنگام به درخواست‌های ارسال کتاب‌های سفارش داده‌شده در نمایشگاه مجازی مشکل دارند. از سوی دیگر وزارت ارشاد به دو دلیل اصرار دارد که این دو نمایشگاه در یک زمان برگزار شود. دلیل نخست این است که برای کاهش سوءاستفاده‌های احتمالی از بهابرگ (بُن) کتاب، استفاده از آنها در نمایشگاه حضوری غیرقابل دسترس باشد و فقط از طریق سایت ketab.ir انجام شود و تا پایان اردیبهشت امکان خرید از سایت بازار کتاب هم وجود ندارد تا از این طریق، رصد کاملی از خرید‌وفروش مجازی کتاب صورت گیرد. نکته دیگری که باعث می‌شود ارشاد بر برگزاری همزمان دو نمایشگاه اصرار داشته باشد، بسیج رسانه‌ای و توجه عمومی‌ به کتاب در ۱۰روز برگزاری نمایشگاه است که در هیچ مناسبت دیگری حتی هفته کتاب و کتابخوانی در آبان‌ماه، تکرار نمی‌شود. به هر روی به نظر می‌رسد حداقل از جنبه حسابرسی، بررسی رفتار خریدار و فروشنده و جلوگیری از مشکلاتی که توزیع بهابرگ کتاب در دوره‌های گذشته داشت، برگزاری همزمان دو نمایشگاه به سلامت مالی بیشتر صنعت نشر کمک می‌کند اما باید تسهیلات و امکاناتی برای ناشران هم در نظر گرفت تا بتوانند به هر دو نمایشگاه و پاسخگویی به مخاطبان کتاب کمک کنند. 
   
بهابرگ؛ چیزی در حد هیچ!
حالا که بحث بهابرگ کتاب شد، بد نیست به این مسأله هم اشاره کنیم که میزان بهابرگ‌های اختصاص‌یافته به اقشار مختلف چگونه است. بر اساس اطلاعاتی که وزارت ارشاد در اختیار رسانه‌ها قرار داده، امسال هم مانند سال قبل فقط دو قشر یعنی دانشجویان و طلاب، به همراه استادان و اعضای هیأت علمی ‌دانشگاه‌ها به‌صورت مستقیم امکان دریافت بهابرگ دارند که البته بیش از نیمی ‌از مبلغ آن را هم خودشان باید بپردازند. مبلغ اختصاص‌یافته نسبت به سال گذشته در کل ۱۰۰هزار تومان افزایش یافته است، این در حالی است که متوسط قیمت کتاب در سال ۱۴۰۲، بیش از۱۲۲هزار تومان بوده و این میزان نسبت به سال۱۴۰۱ حدود ۴۷درصد افزایش داشته است. این آمار به‌خوبی نشان می‌دهد میزان افزایش بهابرگ کتاب نسبت به سال گذشته حتی از میزان متوسط قیمت کتاب در پایان سال قبل هم کمتر است. یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی‌ درباره این موضوع، با اشاره به این‌که نمایشگاه کتاب در بودجه سالانه ردیف مستقلی ندارد، می‌گوید: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌ بودجه برگزاری نمایشگاه کتاب را از محل ردیف بودجه مربوط به گسترش کتاب و کتابخوانی تأمین می‌کند. هرقدر میزان وابستگی نمایشگاه به کمک‌های دولتی کمتر شود و نمایشگاه بتواند هزینه‌های خود را خودش تأمین کند، این امکان که میزان بن‌های اختصاص‌یافته به خریداران کتاب افزایش پیدا کند، بیشتر می‌شود. او در ادامه تأکید می‌کند: در سال‌های گذشته، میزان وابستگی نمایشگاه به وزارت ارشاد اسلامی‌ بین ۷۰ تا ۸۰ درصد بود و با ادامه این روند، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در آستانه تعطیلی قرار داشت اما دولت سیزدهم توانست با افزایش درآمدهای اختصاصی نمایشگاه، از راه‌های مختلف از جمله حامی‌ مالی، درآمدهای مربوط به تبلیغات و اجاره غرفه‌ها، این روند را معکوس کند و میزان استقلال مالی نمایشگاه به بودجه‌های دولتی را به ۸۰ درصد برساند.احمدوند البته در این میان قول داده که تا پایان دولت، وابستگی نمایشگاه به دولت را به صفر برساند و با خودکفا شدن نمایشگاه، میزان بودجه اختصاص‌یافته به برگزاری آن، به حمایت از خریداران کتاب اختصاص یابد. همین‌جا بگوییم که افزایش اجاره‌بهای غرفه‌ها، باعث اعتراض برخی ناشران شده بود که البته معاون وزیر ارشاد تأکید کرده مبلغ دریافتی اجاره‌بهای غرفه‌ها حتی یک‌پنجم هزینه‌های نمایشگاه هم نمی‌شود و میزان افزایش اجاره‌بهای غرفه‌ها هم در حد ۵۰۰ هزار تومان بوده و افزایش چشمگیری نداشته است.علاوه بر بهابرگ‌های اختصاص‌یافته به استادان و دانشجویان، وزارت ارشاد در قالب طرح تجهیز مدارس، به هزار مدرسه هم بهابرگ اختصاص داده که این بهابرگ‌ها میان مدارس مختلف توزیع شده است. ضمن این‌که برخی ادارات، نهادها و سازمان‌ها هم با خرید بهابرگ با استفاده از درصدی از حمایت وزارت ارشاد، بهابرگ کتاب را در اختیار کارکنان خود قرار داده‌اند و تعداد معدودی بهابرگ هم از طریق وزارت ارشاد در اختیار اهل قلم و فعالان در برگزاری نمایشگاه قرار گرفته است. به هرحال اگر بهابرگ کتاب به دستتان رسید، دوباره تأکید می‌کنیم که بهابرگ‌های‌تان را به نمایشگاه نبرید چون قابل استفاده نیست بلکه در خانه و با استفاده از سایتی که آدرسش را در بالا نوشتیم، باید کتاب سفارش بدهید و کتاب‌های‌تان در هر نقطه کشور که باشید، به وسیله پست به دست‌تان خواهد رسید. 
   
مصلی یا شهر آفتاب، مسأله این است
یکی از رویکردهای وزارت ارشاد در برگزاری نمایشگاه امسال، توجه به بحث گردشگری ادبی است. گرچه مسلم شجاعی، مدیرکل توسعه گردشگری خارجی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تأکید کرده است آماری از میزان حضور گردشگران خارجی در دوره‌های محتلف نمایشگاه در دست نیست، می‌توان برای امسال و سال‌های آینده برای جمع‌آوری داده‌ها و برنامه‌ریزی در استفاده از ظرفیت‌های بالای این نمایشگاه در جذب گردشگر فرهنگی استفاده کرد. به هرحال باید توجه داشت که صنعت نشر ایران در منطقه، یکی از صنایع پیشرو و میزان استقبال از نمایشگاه هم در نوع خود بی‌نظیر است. بسیاری از دوستداران کتاب، فرهنگ و هنر در جهان و بخصوص منطقه علاقه‌مندند از این رویداد مهم و کم‌نظیر از نزدیک بازدید کنند، از برنامه‌های متنوع فرهنگی آن بهره ببرند و با شخصیت‌های هنری و ادبی ایران و یا نویسندگان و اهل قلم مشهور دعوت شده از دیگر کشورها آشنا شوند و آنها را ببینند. برای این امر نیاز به برنامه‌ریزی جدی است. واقعیت این است که بعد از برگزاری سی و پنج دوره رویدادی با این اهمیت و عظمت ما هنوز یک موزه ویژه یا سایت قابل استفاده که تاریخچه برگزاری نمایشگاه را از دوره نخست تا امروز نشان دهد، نداریم.از همه مهم‌تر، مکان برگزاری نمایشگاه است. نمایشگاه در طول سی و پنج سال برگزاری، در سه مکان مختلف در تهران برگزار شده است. ۱۹ سال در محل دائمی‌نمایشگاه‌های تهران، ۲ سال در مجموعه نمایشگاهی شهرآفتاب و در دیگر دوره‌ها در محل مصلای بزرگ امام خمینی(ره). هرسال چند ماه مانده به برگزاری نمایشگاه، بحث محل برگزاری جدی می‌شود. معمولا نام مجموعه شهر آفتاب دوباره مطرح می‌شود و طبق معمول برخی اعضای شورای شهر بر برگزاری نمایشگاه در این محل تأکید می‌کنند. در دوره قبلی شورای شهر، محمد‌مهدی تندگویان عضو شورا برگزار نشدن نمایشگاه را در شهر آفتاب، خیانت به شهر توصیف کرده و گفته بود: مصلای تهران نه سالن نمایشگاهی است، نه تعریف آن به نمایشگاه می‌خورد و اگر مدعی ساماندهی نمایشگاه‌ها هستیم، باید یک جدول مشخص نمایشگاهی در شهر تهران ایجاد کنیم و بعد مشخص شود کدام نمایشگاه می‌تواند فعال باشد.در دوره فعلی هم مهدی عباسی، رئیس کمیسیون شهرسازی شورای اسلامی‌شهر تهران و عباس تقدسی‌نژاد مدیرعامل مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب از آمادگی این مجموعه برای برگزاری نمایشگاه صحبت کرده بودند ولی در آستانه برگزاری نمایشگاه، ناگهان همه چیز تغییر کرد و علیرضا نادعلی سخنگوی شورای شهر، گفت: با توجه به این‌که نمایشگاه کتاب از لحاظ مقیاس و مساحت جزو بزرگترین نمایشگاه‌ها به‌شمار می‌رود لذا میزان مساحت مورد نیاز در مجموعه شهر آفتاب با توجه به امکانات موجود فعلی، پاسخگوی برگزاری این رویداد مهم نیست.در این میان مهدی چمران رئیس شورای شهر تهران هم از برگزاری نمایشگاه در شهر آفتاب از سال آینده سخن گفته است اما به نظر می‌رسد تصمیم وزارت ارشاد تغییر مکان حتی در سال آینده هم نباشد.یاسر احمدوند در این خصوص به خبرنگار جام‌جم می‌گوید: مکان نمایشگاه ضرورتا نباید ثابت باشد و حتی برخی نمایشگاه‌های کتاب مهم دنیا هم مکان ثابتی ندارند، اما بهترین مکان برای برگزاری نمایشگاه کتاب در تهران، مصلی است. اگر روزگاری در تهران جای بهتری پیدا شد، می‌شود درباره انتقال نمایشگاه به آنجا تصمیم گرفت، اما فعلا مصلی به‌دلیل جایگاه فرهنگی و دسترسی‌ها و امکاناتی که دارد، بهترین مکان است و در نظرسنجی‌ها هم مشخص شده که مردم به مصلی اقبال بیشتری دارند. البته باید اشکالات مصلی هم برطرف شود.
   
اطلاعاتی درباره نمایشگاه امسال 
در نمایشگاه امسال سعی شده مساحت اختصاص‌داده‌شده به ناشران در همه بخش‌ها، با حداکثر بهره‌برداری همراه باشد و متراژ بخش‌های کودک‌ونوجوان جنوبی، ناشران دانشگاهی و ناشران آموزشی افزایش یافته است. مسئولان برگزاری نمایشگاه گفته‌اند، طراحی غرفه‌ها و راهروها به‌خصوص در بخش کودک‌ونوجوان که سال گذشته با ازدحام زیادی همراه بود، امسال به گونه‌ای باشد که آمدوشد در میان غرفه‌ها راحت‌تر صورت گیرد. سالن‌های کودک‌ونوجوان مانند سال گذشته در دو بخش شمالی و جنوبی طراحی شده است. البته کارگاه‌های تأسیسات مصلی که سال گذشته باعث مشکلاتی در عبور و مرور در سالن کودک‌ونوجوان شمال شده بود، امسال جمع‌آوری شده و فضای بیشتری برای استراحت و فعالیت‌های فرهنگی اختصاص یافته است. همچنین فضای بیشتری برای پارک خودرو اختصاص یافته و تعداد درهای پیاده‌رو و ماشین‌رو افزایش یافته است. سه در جدید به مصلی اضافه شده که دو در برای ورود مردم و یک در برای ماشین پیش‌بینی شده است که شامل درهای ۲۱، ۱۱ و ۴ است‌ و به این ترتیب امکان ورود به مصلی از کنارگذر بزرگراه شهید سلیمانی، کنارگذر بزرگراه شهید مدرس، خیابان شهید قنبرزاده و خیابان شهید بهشتی وجود دارد. البته اگر قصد استفاده از مترو را دارید باید امیدوار باشید قول مسئولان قطار شهری تهران در افزایش قطار در سرفاصله خطوط منتهی به ایستگاه‌های مصلای تهران و شهید بهشتی محقق شود. امسال همچنین ون‌های رایگانی که بازدیدکنندگان را از ورودی‌های مصلی و شهید بهشتی تا روبه‌روی شبستان می‌رساندند، مسیرشان تا بام مصلی افزایش یافته و بازدیدکنندگان دیگر مجبور نیستند برای رفتن از شبستان به سالن‌های شمال از پله‌ها بالا بروند. در ضمن به خاطر داشته باشید که نمایشگاه کتاب کار خود را از ساعت ۱۰ صبح آغاز می‌کند و درهای نمایشگاه تا ساعت ۸ شب به روی بازدیدکنندگان و مشتاقان کتاب و کتابخوانی باز خواهد بود.در نمایشگاه امسال همچنین توجه ویژه‌ای به مسأله فلسطین و مقاومت مردم غزه در برابر صهیونیست‌ها شده است و علاوه بر طراحی نمادهای حجمی، برنامه‌های ویژه‌ای هم به این مناسبت پیش‌بینی شده است. همچنین به انگیزه تقارن زمان برگزاری نمایشگاه با ایام دهه کرامت، ویژه‌برنامه‌های تکریم حضرت امام‌رضا(ع) وحضرت‌معصومه(س) وروز دختر درروزهای برگزاری نمایشگاه اجرا خواهد شد و در روز ۲۵ اردیبهشت، روز بزرگداشت حکیم طوس و پاسداشت زبان فارسی نیز برنامه‌های ویژه برای این روز تدارک دیده شده است. 

نمایشگاه سی و پنجم  از منظر آمار و ارقام 

عناوین کتاب‌های خارجی         ۵۰هزار 
حجم مرسوله کتاب‌های خارجی    ۷۰تن 
خبرنگاران خارجی نمایشگاه      ۳۰۰
ناشران داخلی                       ۲۶۱۹
ناشران خارجی                      ۶۰
یارانه استادان                       ۸۰۰هزار تومان 
یارانه دانشجویان                   ۷۰۰هزار تومان ​​​​​​​