در آغوش آسمان شب

این رویدادها ضمن فراهم‌کردن فرصتی مناسب برای علاقه‌مندان جهت آشنایی با عکاسی نجومی و رصد آسمان شب، در خصوص آسیب‌های منفی آلودگی نوری بر زیست‌بوم زمین آگاهی‌رسانی می‌کنند اما چرا داشتن آسمان شب تاریک تا این حد حائز اهمیت است که هفته‌ای جهانی به آن اختصاص داده شده است؟ با گسترده‌تر شدن شهرها در سراسر جهان، آلودگی‌های نوری چه آسیب‌هایی را بر حیات این کره خاکی وارد کرده است؟ 
هفته بین‌المللی آسمان تاریک یک رویداد سالانه است که به پیشنهاد انجمن بین‌المللی آسمان تاریک (IDA) در سراسر جهان برگزار می‌شود. هفته بین‌المللی آسمان تاریک فرصتی مناسب برای مردم فراهم می‌کند تا ارزش و زیبایی آسمان را در تاریکی کشف کنند. در واقع این رویداد قرار است تا با ایجاد ارتباط مؤثر میان جامعه و زیبایی‌های آسمان شب، هشداری برای گسترش آلودگی‌های نوری روی زمین باشد. بر اساس نتایج مطالعات صورت‌گرفته، استفاده بی‌رویه از نور مصنوعی در فضای باز شب می‌تواند حیات وحش را مختل کند، بر سلامت انسان تأثیر منفی بگذارد، موجب هدررفت سرمایه و انرژی شود، به تغییرات آب‌وهوایی دامن بزند و دید به کیهان را مسدود کند. بر اساس گزارش انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، آلودگی نوری دوبرابر نرخ رشد جمعیت در حال افزایش است و ۸۳ درصد از جمعیت جهان زیر آسمان آلوده به نور مصنوعی زندگی می‌کنند. 
   
شهرها در سیطره آلودگی نوری 
آلودگی نوری تغییری است که انسان‌ها در سطح نور در فضای باز نسبت به میزان نور طبیعی ایجاد می‌کنند. هرچند باید زندگی شبانه مردم، امنیت آنها در شب و روشنایی معابر و جاده‌ها تأمین شود اما نور باید به شکلی بهینه و استاندارد استفاده شود. زمانی که نور استفاده‌شده در فضاهای شهری بیش از اندازه باشد، از تایمرها و حسگرها استفاده نشود، یا از نورهایی با رنگ نامناسب استفاده شود؛ شاهد اثرات منفی مختلفی بر بسیاری از نقاط جهان‌مان از جمله روند زندگی پرندگان مهاجر، گرده‌افشانی گیاهان، لاک‌پشت‌های دریایی و پستانداران از جمله انسان خواهیم بود.  بیشتر ما با آلودگی هوا، آلودگی آب و آلودگی صوتی آشنا هستیم اما کمتر به نور به چشم یک آلاینده زیست‌محیطی نگاه می‌کنیم. 

انواع آلودگی نوری عبارتند از:
تابش خیره‌کننده: روشنایی بیش از حد که باعث ناراحتی بینایی می‌شود؛
درخشش آسمان: روشن‌شدن آسمان شب در مناطق مسکونی؛
تجاوز نور: تابش نور در جایی که مورد نظر یا مورد نیاز نیست؛
به‌هم‌ریختگی: تابش روشن، گیج‌کننده و بیش از حد منابع نور گوناگون. 
آلودگی نوری از عوارض تمدن صنعتی است. منابع اصلی آن شامل نورپردازی بیرونی و داخلی ساختمان، تبلیغات، املاک تجاری، دفاتر، کارخانه‌ها، چراغ‌های خیابان و مکان‌های ورزشی روشن است. 
   
محرومیت ۸۰درصدی از آسمان شب
با توجه به این‌که بیشتر جمعیت زمین زیر آسمان‌های آلوده به نور زندگی می‌کنند، نور بیش از حد به نگرانی بین‌المللی تبدیل شده است. اگر در منطقه شهری یا حومه شهر زندگی می‌کنید، تنها کاری که برای دیدن این نوع آلودگی باید انجام دهید، این است که شب‌ها بیرون بروید و به آسمان نگاه کنید‌؛ چند ستاره می‌توانید ببینید؟ البته این روزها ما در کنار مشکل آلودگی نوری با آسمان غبارآلود و آلوده در شهرهای بزرگ نیز روبه‌رو هستیم که آن هم عامل دیگری برای جلوگیری از لذت سیاحت آسمان شب در فضاهای شهری شده است. بر اساس «اطلس جهانی روشنایی مصنوعی آسمان شب» در سال ۱۳۹۵/۲۰۱۶، ۸۰درصد از جمعیت جهان زیر آسمان آلوده به نور مصنوعی زندگی می‌کنند. در آمریکا و اروپا، ۹۹درصد از مردم نمی‌توانند یک شب طبیعی را تجربه کنند.در کشور ما هم شاید قبلا این موضوع فقط کم‌وبیش در تهران دیده می‌شد اما هم‌اکنون کلانشهرهایی مانند اصفهان، کرج، اهواز، قم، تبریز، شیراز و مشهد از جمله شهرهای ایران هستند که به‌دلیل گسترش جمعیت و توسعه شهرنشینی از آلودگی نوری رنج می‌برند. نورپردازی باید در زمان و مکانی که نیازمند روشنایی است، مورد استفاده قرار گیرد. با این حال از آنجا که انرژی برق در کشور ما ارزان است، ممکن است در زمان و مکان غیرضروری هم از روشنایی استفاده شود. هرچند کم‌وبیش شهرداری‎ها در تلاش هستند تا برنامه‌هایی برای کنترل استفاده از نور در شهرها تدوین کنند. 
   
اثرات منفی آلودگی نوری
زمانی که محیط شهر روشن است، افراد نمی‌توانند تاریکی شب‌ها را تجربه کنند، ترشح هورمون ملاتونین که فقط در تاریکی مطلق اتفاق می‌افتد متوقف و ساعت زیستی بدن و چرخه خواب و بیداری و گرسنگی افراد مختل می‌شود. حتی می‌توان اختلال در رانندگی شبانه تحت‌تأثیر آلودگی نوری را هم از تبعات این مشکل دانست. شاخص خیرگی در نرم‎‌افزارهای طراحی روشنایی بسیار بااهمیت و مهم است که نور چگونه در شهرها تابیده شود تا بر دید رانندگان تأثیری نگذارد‌؛ مساله‎ای که در شهرهای ما کمتر در نظر گرفته می‌شود.برای مثال شهرداری‎ها برای نورپردازی المان‎های میان میدان‌ها و پرچم‎ها معمولا از پروژکتورهای پرقدرتی استفاده می‎کنند که نور را به سمت رانندگان بازتاب می‎دهند یا مثلا در مرزهای طرح ترافیک شهرها نورافکن‎های سفید و پرنوری قرار داده شده است که پلاک ماشین‎ها را برای دوربین‎های کنترل ترافیک روشن می‌کند. این نور قوی مستقیم به چشم رانندگان می‎تابد و در چند ثانیه دید راننده را کور می‌کند اما ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود‌؛ شواهد رو به رشدی از تأثیرات مستقیم آلودگی نوری به حیات‌وحش و زیست‌بوم‌ها، سلامتی انسان، انرژی و تغییرات آب و هوایی و میراث آسمان شب در پژوهش‌ها به‌دست آمده است. 
   
آلودگی نوری و گرمایش زمین
سطوح روشنایی بالاتر از حد لازم و نوری که در مواقعی که نیاز نیست بتابد باعث هدررفت انرژی خواهد شد و بدون شک اتلاف انرژی پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی عظیمی دارد. نباید فراموش کنیم که هدررفت انرژی به معنای انتشار مقادیر بیشتر دی‌اکسیدکربن به جو و در نتیجه افزایش پیامدهای گرمایش زمین خواهد بود. براساس نتیجه یک پژوهش تخمین زده می‌شود که حداقل ۳۰ درصد از کل روشنایی فضای باز در آمریکا نقشی در ایجاد محافظت نداشته بلکه مازاد بوده و به هدر می‌رود. این مقدار معادل اتلاف ۳/۳ میلیارد دلار و انتشار ۲۱ میلیون تن دی‌اکسید کربن در سال است. برای جبران این میزان دی‌اکسید کربن، باید سالانه ۸۷۵ میلیون درخت کاشته شود. 
   
چه باید کرد؟ 
خبر خوب این است که آلودگی نوری، برخلاف بسیاری از اشکال دیگر آلودگی، برگشت‌پذیر است و هر یک از ما می‌توانیم تفاوت ایجاد کنیم! البته فقط آگاهی از این‌که آلودگی نوری یک مشکل است کافی نیست و باید برای آن اقدام کنیم.نصب روشنایی باکیفیت در فضای باز می‌تواند مصرف انرژی را ۶۰ تا ۷۰ درصد کاهش دهد، میلیاردها دلار صرفه‌جویی کند و انتشار کربن را کاهش دهد. نورپردازی در فضای باز باید کاملا محافظ باشد و نور را در جایی که لازم است به سمت پایین هدایت کند، نه به سمت آسمان. روشنایی غیرضروری داخل ساختمان - به‌ویژه در ساختمان‌های اداری خالی در شب - باید خاموش شود تا از نشت آن نور به آسمان شب جلوگیری شود.فناوری‌های نورپردازی جدید می‌تواند به صرفه‌جویی در انرژی کمک کند‌؛ ال‌ای‌دی‌ها و فلورسنت‌های فشرده (CFL) می‌توانند به کاهش مصرف انرژی و محافظت از محیط‌زیست کمک کنند اما فقط باید از لامپ‌های سفید گرم استفاده کرد. دیمرها، حسگرهای حرکتی و تایمرها می‌توانند به کاهش متوسط سطح روشنایی و صرفه‌جویی در مصرف انرژی کمک کنند. طراحی روشنایی می‌تواند میزان مصرف انرژی و همچنین انتشار کربن را کاهش دهد، در هزینه‌ها صرفه‌جویی کند و به ما امکان می‌دهد از آسمان شب لذت ببریم. 

نور مصنوعی در کمین حیات‌وحش 
برای میلیاردها سال، تمام زندگی بر روند قابل‌پیش‌بینی روز و شب زمین تکیه کرده است و در ساختار دی‌ان‌ای همه گیاهان و جانوران رمزگذاری شده است اما در سال‌های اخیر انسان‌ها با روشن کردن شب، این چرخه را به‌شدت مختل کرده‌اند. گیاهان و حیوانات برای کنترل رفتارهای حیاتی مانند تولیدمثل، تغذیه، خواب و محافظت در برابر شکارچیان به چرخه روزانه نور و تاریکی زمین وابسته هستند. شواهد علمی حاکی از آن است که نور مصنوعی در شب اثرات منفی و مرگباری بر بسیاری از موجودات از‌جمله دوزیستان، پرندگان، پستانداران، حشرات و گیاهان دارد. برای مثال جانوران شب‌زی در روز می‌خوابند و شب‌ها فعال هستند. آلودگی نوری محیط شبانه آنها را با تبدیل شب به ‌روز به‌شدت تغییر می‌دهد. به گفته محققان، برای حیوانات شب‌زی نور مصنوعی احتمالا نمایانگر شدیدترین تغییری است که انسان در محیط خود ایجاد کرده است. تابش نورهای مصنوعی همچنین می‌تواند روی تالاب‌هایی که زیستگاه دوزیستانی مانند قورباغه‌ها و وزغ‌ها هستند، تأثیر بگذارد که صدای آنها در شب بخشی از آیین پرورش و هم‌زیستی‌شان است. نورهای مصنوعی با اختلال در این فعالیت شبانه، تولیدمثل این جانداران را دچار چالش می‌کنند و موجب کاهش جمعیت می‌شوند. نورهای مصنوعی حتی می‌توانند بچه لاک‌پشت‌های دریایی را به سمت مرگ سوق دهند. لاک‌پشت‌های دریایی در اقیانوس زندگی می‌کنند اما شب‌ها در ساحل از تخم خارج می‌شوند. بچه لاک‌پشت‌ها با تشخیص افق روشن بالای اقیانوس را پیدا می‌کنند‌؛ نورهای مصنوعی می‌تواند آنها را از اقیانوس دور  و به سمت خشکی هدایت کند.  آلودگی نوری اثرات مخربی بر بسیاری از گونه‌های پرندگان هم دارد. پرندگانی که در شب مهاجرت یا شکار می‌کنند با نور ماه و نور ستاره‌ها حرکت می‌کنند. نور مصنوعی می‌تواند باعث انحراف آنها از مسیر و حرکت به سمت مناظر خطرناک شبانه شهرها شود. هرساله میلیون‌ها پرنده در اثر برخورد با ساختمان‌ها و برج‌های بدون نیاز به نور می‌میرند. همچنین پرندگان مهاجر به نشانه‌هایی از برنامه‌های فصلی که به‌درستی زمان‌بندی شده، وابسته هستند. نورهای مصنوعی می‌تواند باعث شود که آنها خیلی زود یا خیلی دیر مهاجرت کنند و شرایط آب و هوایی ایده‌آل برای لانه‌سازی، جست‌وجوی غذا و سایر رفتارها را از دست بدهند.