مهندس داورپناه:
در پارس ایزوتوپ،جمعه‌ها تعطیل نیست!
شروع تحریم‌های بین‌المللی و همه‌جانبه علیه ایران به‌ویژه در حوزه دارویی نقطه عطف برای فعالیت‌های سازمان انرژی اتمی ایران بود تا پس ازسال‌ها تحقیق و پژوهش درحوزه رادیوداروها به‌صورت گسترده پا به عرصه تولید این داروها و توزیع این محصولات به بیمارستان‌های سراسر کشور بگذارد.
ادیوداروها درتشخیص ودرمان سرطان نسبت به سایرروش های موجود (شیوه های مرسوم) دارای مزایای فراوانی است و در یک دهه گذشته باهمت وتلاش شبانه‌روزی مدیران،کارشناسان و کارکنان شرکت پارس ایزوتوپ، شرایطی فراهم شده تا محصولات تولیدی این شرکت پاسخگوی نیازهای سالانه بیش از یک میلیون بیمار و حدود ۲۵۰ مرکز درمانی در کشور باشد. اگر تحریم‌های ظالمانه اجازه می‌داد، علاوه‌بر هموطنان داخل کشور، بیماران سایر کشورها علاوه‌بر کشورهایی معدود که به آنها صادرات داریم، نیز از موهبت رادیوداروهای باکیفیت این شرکت استفاده می‌کردند. تولید بیش از ۶۰ محصول رادیودارو که در تشخیص، درمان و تسکین انواع سرطان و بیماری‌های قلبی و عروقی، کبدی و مغزی کاربرد دارد، به بهبود سبک زندگی هموطنان و ایجاد امکان زندگی طبیعی برای بیماران کمک می‌کند. برای آشنایی با مسیر پر فراز و نشیبی که این شرکت در عمر ۱۰ساله خود طی کرده؛ با مهندس داورپناه؛ مدیرعامل شرکت پارس ایزوتوپ گفت‌وگویی داشتیم.
لطفا بفرمایید از چه سالی مدیریت شرکت پارس ایزوتوپ را بهعهده گرفتید و آن زمان چه رادیوداروهایی تولید می‌شد؟
براساس ماده ۳ قانون انرژی اتمی و بند(ح)، تولید و توزیع رادیوایزوتوپ‌ها، سایر مواد وتجهیزات مورد نیاز برای توسعه کاربرد علوم و فنون هسته‌ای بهعهده سازمان انرژی اتمی ایران است. درسال۱۳۹۱ سازمان درراستای تحقق اهداف راهبردی خود مبتنی بر توسعه کاربرد رادیوایزوتوپ‌ها در بخش‌های گوناگون صنعتی، کشاورزی و به‌ویژه در حوزه پزشکی وبه‌منظور سرعت بخشیدن به روند ارائه خدمات هسته‌ای مورد نیاز بخش بهداشت ودرمان، شرکت پارس ایزوتوپ را تأسیس کرد. ازهمان ابتدای تأسیس، هدف فعالیت شرکت را تولید محصول با کیفیت، ارتقای خدمت‌رسانی وسرعت پاسخگویی قراردادیم و حرکت به سمت استانداردهای بین‌المللی و به‌ویژه الزامات GMP در دستور کار قرار گرفت.از ابتدای تأسیس شرکت پارس ایزوتوپ درسال ۱۳۹۱ تاکنون در خدمت سازمان و مردم عزیز هستم.درسال۱۳۹۱حدود۱۲۰مرکز پزشکی هسته‌ای فعالیت می‌کرد، در صورتی‌که امروز بیش از ۲۲۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در کشور فعال است. دربیش ازیک دهه گذشته، یعنی از سال ۱۳۹۱ تاکنون بیش از ۱۰نوع محصول تشخیصی و درمانی را به تولیدات این شرکت اضافه کرده‌ایم. شاخص‌‌ترین این محصولات ژنراتور رنیوم-۱۸۸، ژنراتور گالیوم-۶۸، کیت‌های رادیودارویی TRODATوTECTO PSMAوهمچنین رادیوداروهای پایه لوتشیوم وگالیوم هستند که هرکدام دو تا سه نوع محصول دارند.
این محصولات برای چه بیماری‌هایی و در کدام مرحله (تشخیص، درمان و تسکین) استفاده می‌شود؟
بهطور معمول بیش از۸۰درصد کاربرد رادیوداروها درحوزه تشخیص و۲۰درصد درحوزه درمان است. البته درصد میزان کاربرد رادیوداروها در حال تغییر است؛ به این معنی که در آینده به ظرفیت درمان اضافه خواهد شد. پیش‌بینی شده تا ۱۰ سال آینده این نسبت ۵۰-۵۰ شود. اکنون حدود ۶۶ محصول رادیودارویی تولید می‌شود که از ۵۰ نوع ترکیب و ۴۰ نوع رادیودارو به‌صورت هفتگی و ثابت از سوی مراکز درمانی درخواست می‌شود که بیشتر آنها تشخیصی است. بسیاری از افراد فکر می‌کنند رادیوداروها فقط در تشخیص سرطان دارای کاربرد است؛ در صورتی‌که برای تصویربرداری و تشخیص بیماری‌های قلبی، کبدی، کلیوی، ریوی، تیروئید، غدد بزاقی، معده، طحال، مغز استخوان و مغز و اعصاب نیز از این محصولات استفاده می‌شود. باتوجه به این موارد باید گفت که یکی از کاربردهای رادیوداروها، تشخیص انواع سرطان است. بخش دوم رادیوداروها برای تسکین درد استفاده می‌شود و مختص بیماری‌هایی است که داروهای مخدر بر آنها اثر نکرده و بیمار زمینگیر شده است. ما محصولاتی تولید می‌کنیم که به بهبود سبک زندگی کمک کرده و امکان زندگی طبیعی‌تر و بدون درد را برای بیمار فراهم می‌سازد. بخش سوم هم مربوط به رادیوداروهای درمانی است. با استفاده از این رادیوداروها اگر به عمر مفید بیمار پنج سال اضافه کنیم، می‌گوییم کار درمانی کرده‌ایم؛ زیرا پنج سال می‌تواند مدت مناسبی برای ادامه زندگی باشد. در حال حاضر خوشبختانه هر سه دسته رادیوداروها را در اختیار داریم. تلاش ما همواره این بوده که روی دسته سوم محصولات یعنی رادیوداروهای درمانی سرمایه‌گذاری ویژه‌ای انجام دهیم. تاکنون نیز این مهم دنبال شده است. به‌صورت قاطع می‌گوییم که جزو معدود شرکت‌هایی هستیم که محصولات درمانی گسترده‌ای داریم و مردم کشور می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.
رادیوداروهای درمانی فقط برای سرطان استفاده می‌شود یاهمچون بخش تشخیصی،عوارض قلب وکبد ومغز راهم پوشش می‌دهد؟
اساسا امکان استفاده از رادیوداروها برای درمان سایر بیماری‌ها میسر نیست؛ زیرا در بحث درمان با رادیوداروها، با پرتوهای رادیواکتیو سروکار داریم. از پرتوها برای تخریب سلول سرطانی یا تومور استفاده می‌شود زیرا اثر پرتوها، تخریبی و تلفات سلولی است. از پرتو می‌توان برای تصویربرداری نیز استفاده کرد. همان‌طور که از اشعه ایکس برای رادیو‌گرافی و سی‌تی‌اسکن استفاده می‌شود، در پزشکی هسته‌ای از اشعه گاما استفاده می‌کنند. اثربخشی رادیوداروها در حوزه درمان به دو روش است: در حالت نخست، اثرات بیولوژیک ضدتومور را از طریق مکانیسم‌های مختلف اعمال می‌کنند که متداول‌ترین آنها با اثرات مستقیم از طریق آسیب DNA بر سلول هدف انجام می‌شود و بیشتر رادیوداروهای آلفازا که به‌تازگی در کشور ما استفاده می‌شود، به این شکل عمل می‌کنند. در حالت دوم، رادیوداروها دارای تأثیرات غیرمستقیم بر سلول‌های تومور از طریق تولید گونه‌های اکسیژن فعال (ROS) یا همان رادیکال‌های آزاد اکسیژن است که این رادیکال‌ها باعث تخریب سلول‌ها، پروتئین‌ها و DNA می‌شوند.
روند کلی تولید رادیوداروها از فاز تحقیقاتی تا تزریق برای بیماری به چه شکل است؟
رادیودارو از دو بخش اصلی رادیوایزوتوپ و حامل (همراه بر) مانند مولکول شیمیایی، پپتید یا آنتی‌بادی تشکیل شده که موظف به انتقال دارو به بافت یا سلول هدف است. روند تولید رادیوداروها همانند تولید داروهای معمولی است و از طراحی محصولی که اثرات بیماری را متوقف یا معکوس کند، شروع می‌شود. می‌بایست ترکیبات مولکولی‌ای یافت شود که برای تشخیص یا درمان، اثربخشی دارد. پژوهش برای تولید محصول جدید، با مطالعه هزاران ترکیب شروع می‌شود تا درنهایت تعداد محدودی ترکیب انتخاب شود.انتخاب رادیوایزوتوپ هم مهم است؛این‌که چه نوع رادیو‌ایزوتوپی‌برای تشخیص یادرمان انتخاب می‌شود، دارای اهمیت است.از لحظه‌ای که ایده شکل می‌گیرد، فرآیند آغاز می‌شود. مراحل فرمولاسیون یعنی فعل‌وانفعال‌های شیمیایی و رادیو‌شیمیایی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی انجام می‌گیرد و رادیوایزوتوپ به آن مولکول یا آنتی‌بادی متصل می‌شود. مراحل سنتز مولکول و نشاندارسازی، بسیار پیچیده و زمانبر است. سپس مراحل پیش‌بالینی in vivo و in vitro آغاز می‌شود تا از ایمنی دارو، چگونگی جذب، توزیع، متابولیسم و نحوه دفع آن اطمینان حاصل شود.پس از انجام بخش‌های کنترلی و نشاندارسازی رادیودارو، مرحله بعدی آغاز می‌شود که شامل اقدامات سلولی و مولکولی است به این معنی که اثربخشی آن روی سلول سنجیده می‌شود. سپس در گامی دیگر اثربخشی روی بافت بررسی می‌شود. پس از آن، آزمایش‌های حیوانی روی موش یا خرگوش انجام می‌گیرد. این مرحله، اثبات می‌کند رادیوداروی نشان‌دار شده در بافتی که برای تشخیص یا درمان مورد نظر است، خاصیت جذب‌شوندگی دارد. در صورتی که کار پیش‌بالینی و آزمایش‌های حیوانی موفقیت‌آمیز بود؛ می‌توان به مراکز تحقیقاتی یا گروه پزشکی هسته‌ای دانشگاه‌های علوم پزشکی درخواست داد که مراحل بالینی دارو را انجام دهند تا نحوه تعامل دارو با بدن انسان (اثربخشی)، عوارض جانبی و ایمنی در افراد و همچنین اطلاعات در مورد دز مناسب، بررسی شود. درخواست وارد کمیته اخلاق می‌شود و پس از تصویب در این کمیته، ارزیابی می‌شود که روی چه تعداد بیمار می‌توان برای مداوا کار کرد. در نهایت و پس از گذراندن فازهای بالینی، مراحل رگولاتوری و ثبت محصول انجام می‌شود. باتوجه به این پروسه، ملاحظه می‌کنید که برای تولید یک رادیودارو یا دارو و عرضه به بازار، چه زمان طولانی و هزینه‌های زیادی باید صرف شود.
مطالعات اولیه در پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای انجام می‌شود یا شرکت پارس ایزوتوپ؟
قاعده این است که مطالعات اولیه در پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای انجام شود. پژوهشکده‌ای به نام کاربرد پرتوها و گروه پژوهشی رادیوایزوتوپ‌ها هم وجود داردکه کار تحقیقات روی رادیوداروها درهمان بخش انجام می‌شود. این بخش‌ها تحقیق و توسعه روی رادیوداروهای جدید را انجام می‌دهند. درشرکت پارس ایزوتوپ هم ما ازظرفیت‌های افزونی که داریم و ازسرریز دانش خود برای تحقیق وتوسعه استفاده می‌کنیم.خوشبختانه دریک دهه اخیرفعالیت‌های اثربخشی انجام داده وتوانسته‌ایم رادیوداروهای مفیدی را وارد بازار کنیم که برخی از آنها خاص و منحصربه‌فرد است.
آیا رادیوداروها را براساس اعلام نیاز مراکز پزشکی ودرمانی تولید می‌کنید؟درحال حاضر چند مرکز پزشکی در کل کشور به شما درخواست می‌دهد؟ در سال چند بیمار را در حوزه تشخیصی، درمانی و تسکینی با محصولات‌تان پوشش می‌دهید؟
اگر منظور شما از تولیدات جدید و تحقیقات برای محصولات جدید باشد؛ خیر. ما فقط بر اساس اعلام نیاز پزشکان، محصولات را تولید نمی‌کنیم وگرنه باید در این مرحله متوقف شویم؛ قاعده این است که چه در پژوهشگاه و چه در شرکت بهطور موازی با گروه پزشکی کار کنیم. روال انجام کارها این‌گونه است. ما تلاش می‌کنیم روی داروهای جدید کار کنیم. بخشی از ایده‌هایی که ما را به تولید محصول جدید می‌رساند، مربوط به پیشنهاداتی است که بیمارستان‌ها، دانشگاه‌ها یا افراد به ما می‌دهند. این پیشنهادها این‌گونه است که روی موضوع خاصی کار کنیم که مثلا متداول‌تر یا گسترده‌تر است یا پیشنهاد داروی خاصی را به ما می‌دهند و به این ترتیب روی محصولات جدید کار می‌کنیم.اما اگر منظور شما نحوه تولیدات هفتگی ماست؛ بله، ما براساس نیاز مراکز پزشکی هسته‌ای، محصولات را تولید می‌کنیم. در حال حاضر بیش از۲۲۰مرکز پزشکی هسته‌ایSPECT در کشور داریم. به همین نسبت یا کمی بیشتر متخصص پزشکی هسته‌ای در کشور وجود دارد که سه‌شنبه هر هفته، سفارش‌گذاری خود را برای هفته آینده انجام می‌دهند. بهطور میانگین بین ۱۵تا بیش از ۲۵هزار نفر در هفته می‌توانند از خدمات ما بهره‌مند شوند و در کل سالانه بیش از یک‌میلیون بیمار از خدمات ما استفاده می‌کنند. پرمصرف‌ترین محصول ما کیت قلب است که هر سال ۵۰۰هزار اسکن قلبی با استفاده از این کیت انجام می‌شود. اکنون و در زمینه تصویربرداری PET دارای ۱۵مرکز هستیم که رادیوداروی اصلی مورد استفاده آنها FDG است و ما روزانه در دو نوبت صبح و عصر، این رادیودارو را تولید می‌کنیم و به آن مراکز می‌رسانیم. علاوه بر آن، رادیوداروهای جدید تصویربرداری ۶۸Ga-PSMA و ۶۸Ga-DOTATATE و ۶۸Ga-FAPI را نیز تأمین می‌کنیم.
فعالیت‌های سازمان در حوزه کاربرد پرتوها در بخش کشاورزی بر اساس آمایش سرزمین انجام می‌شود. آیا شما هم در حوزه پزشکی این کار را انجام داده‌اید؟
وزارت بهداشت در سند توسعه شبکه ملی مراقبت سرطان، قطب‌های سرطان کشور را مشخص کرده است اما در شرکت پارس ایزوتوپ آمایش سرزمینی در بحث رادیوداروها را انجام نداده‌ایم. با این‌حال می‌توانیم ادعا کنیم مراکز پزشکی هسته‌ای در سراسر کشور پراکنده هستند و در همه استان‌ها حداقل یک مرکز پزشکی هسته‌ای وجود دارد. حدود ۱۱۶مرکز پزشکی هسته‌ای در تهران داریم و ۱۰۴ مرکز در سایر استان‌ها فعالیت می‌کنند. بیشترین تمرکز مراکز پزشکی هسته‌ای در استان تهران است. منطقی هم هست جایی که متخصصان و آنکولوژیست‌ها متمرکز هستند، بیشترین توزیع مراکز پزشکی هسته‌ای را داشته باشیم. از مجموع مراکز فعال، ۱۵۸ مرکز فقط خدمات تصویربرداری دارند و ۶۲ مرکز نیز خدمات درمانی ارائه می‌دهند. در حال حاضر ۱۵مرکز در کشور تصویربرداری PET را انجام می‌دهند که براساس نقشه راه سند توسعه شبکه ملی مراقبت سرطان، هر یک از قطب‌های سرطان کشور حداقل یک دستگاه تصویربرداری PET-CT خواهند داشت، البته باید نحوه تأمین رادیوداروی FDG و توزیع سیکلوترون‌ها در کشور مورد توجه قرار گیرد.
جایگاه ایران در حوزه رادیوداروها در منطقه و جهان چطور است؟
امروز ایران در تولید محصولات پزشکی هسته‌ای در آسیا به‌عنوان یک قطب تشخیصی و درمانی مطرح است و جایگاه ویژه‌ای در حوزه پزشکی هسته‌ای در قاره آسیا داریم و این جایگاه ناشی از توزیع محصولات و نوع کاری است که انجام می‌دهیم. این‌که ما ۲۲۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در بخش SPECT داریم، نشان‌دهنده توسعه این فناوری در ایران است. از آماری که در مقالات همایش‌های سالانه و دوسالانه در قاره آسیا برگزار می‌شود؛ می‌توان برآورد کرد در میان کشورهای کره، ژاپن، هند و چین یکی از سه کشور نخست در این عرصه محسوب می‌شویم. ما دو نوع راهبرد برای شرکت ترسیم کرده‌ایم: تنوع محصول و تمرکز بازار برای داخل کشور و راهبرد تمرکز محصول و تنوع بازار برای صادرات و برای تحقق این راهبرد چشم‌انداز ۱۰سالهای ترسیم کرده‌ایم. ما روی تنوع محصولات‌مان کار کرده‌ایم و جزو معدود شرکت‌هایی هستیم که طیف وسیعی از چنین محصولاتی را در اختیار دارد. شرکت پارس ایزوتوپ با تنوع محصولاتش به طورحتم از جایگاه ویژه‌ای در دنیا برخوردار است. چشم‌انداز ما در گذشته این بود که جزو شرکت‌های قابل احترام در دنیا باشیم اما در حال حاضر چشم انداز خود را تغییر داده‌ایم و هدف‌گذاری کرده‌ایم که یکی از تاثیرگذاران و پرچمداران حوزه رادیودارو در قاره آسیا و منطقه بوده و نیز جزو ۱۰شرکت برتر جهان باشیم. با شرایطی که اکنون طی می‌کنیم به‌زودی به این چشم‌انداز دست خواهیم یافت. دلیل این مسأله نیز پشتوانه دانشی بوده که از گذشته وجود داشته است. درست است که در این ۱۰سال اقدامات بسیار بزرگی انجام داده‌ایم اما پشتوانه آن ۵۰ سال کاری بوده که سازمان انرژی اتمی ایران در این زمینه انجام داده و ما سعی کرده‌ایم این پشتوانه را جهت‌‌دهی کنیم و رشد و نمو آن را سرعت ببخشیم. از نظر اقتصادی نیز ارزش بازار رادیوداروها تا سال ۲۰۳۰ بین ۱۴ تا ۳۰ میلیارد دلار خواهد شد و هدف ما این است که سهم یک‌درصدی از این بازار را به‌دست آوریم.
یکی از پروژه‌های عظیم صنعت هسته‌ای کشور، احداث مرکز تولید و توسعه رادیوداروها (تترا) است؛ احداث این مرکز چه تحولی می‌تواند در صنعت رادیودارو ایجاد کند؟
رد پای رادیوداروها در ایران به بیش از ۶۰ سال گذشته برمی‌گردد. درسال۱۳۳۱ مرحوم نظام مافی این صنعت را به کشور آورد. از همان زمان تا اوایل دهه۹۰ که ما اقدام به تولید گسترده رادیوداروها کردیم، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات داروسازی کشور ـــ نه‌فقط در حوزه رادیوداروها ـــ زیرساخت‌ها، نوسازی‌ها و حرکت به سمت استانداردهای بین‌المللی بوده است. به همین دلیل هم در سیاست‌های کلی نظام در حوزه سلامت تأکید بر حرکت به سمت تقویت زیرساخت‌های داروسازی کشور و ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای تولید فرآورده‌ها، مواد اولیه دارویی واکسن و محصولات زیستی در قالب استانداردهای بین‌المللی است که رادیوداروها نیز از این قاعده مستثنا نیستند.در حوزه داروسازی، الزام و استاندارد GMP یعنی تولید به روش خوب، مطرح است. رادیوداروها در داروسازی اندکی مغفول واقع شده‌اند. در۱۰سال گذشته تلاش کرده‌ایم رادیوداروها در مجموعه داروسازی نهادینه شود. در حال حاضر ادعا می‌کنیم در حوزه داروسازی و نه فقط رادیوداروها، جزو شرکت‌هایی هستیم که کارهای بسیار اساسی و پایه‌ای در بحث GMP انجام داده‌ایم.احداث مرکز تولید و توسعه رادیوداروهای ایران؛ تترای معروف، بر اساس همین تفکر بوده است. باید به سمت احداث یک مرکز جدید حرکت می‌کردیم به دلیل این‌که تمام تجهیزات و امکانات متعلق به قبل از انقلاب و در مکان‌هایی بود که امکان تغییر و اصلاح آنها آسان نبود و نیز امکان این‌که بتوانیم تمام استانداردهای مدنظر را پیاده کنیم، مشکل به نظر می‌رسید. باید مرکزی را احداث می‌کردیم که بتوانیم استانداردها را از صفر تا ۱۰۰ پیاده کنیم.این موضوع دلیل اصلی احداث مرکز تترا بود و اجرای این پروژه در جهت سیاست‌های کلی کشور هم قرار داشت.دلیل دوم مربوط به این بود که از قبل انقلاب، هیچ مرکزی احداث نشده بود که به‌صورت تکوینی رادیودارو تولید کند. تمام مجموعه‌ها و آزمایشگاه‌های ما در حوزه تحقیق و توسعه بوده است. نگاه استاد فقید دکتر اولیاء به‌عنوان ایجادکننده بخش رادیوایزوتوپ، مبتنی بر دیدگاه پژوهشی بود. بحث تولید یا این‌که بخواهند نیاز کشور را در زمینه تولید برآورده کنند، مطرح نبوده است. براین اساس درسال۱۳۹۵به این فکر افتادیم که پیشنهادی را به دولت بدهیم مبنی بر این‌که نسل آینده چنین مرکزی را ازمامی‌خواهد. لذا طرح پیشنهاد تأسیس این مرکزرا به سازمان انرژی اتمی ایران و دولت ارائه دادیم و مورد موافقت قرار گرفت.خوشبختانه کارهای طراحی ومهندسی این پروژه از سال ۱۳۹۶ آغاز و در اواخر سال۱۳۹۷ کلنگ اجرایی این طرح زده شد. این پروژه در حال حاضر بیش از۷۰درصد پیشرفت دارد. ما این پروژه را برای حداقل ۵۰ سال آینده ساخته‌ایم تا نیاز نسل‌های آینده را برآورده کنیم. در مرکز تترا، توسعه و گسترش را در کنار هم دیده‌ایم. توسعه برخی بخش‌ها را در نظر گرفته‌ایم؛ مانند این‌که فضاهایی برای احداث آزمایشگاه‌ها و نیز تولید رادیوداروهای جدید در آینده درنظرگرفته شده است؛به عبارتی درمرکز تترا آینده دورونزدیک راهمزمان درنظر گرفته‌ایم.دراین مرکز به موضوعاتی نظیر تحقیق، توسعه و آزمایشگاه‌های بالینی بهطور ویژه توجه شده است. ان‌شاءا...با احداث این مرکز که یک مرکز مرجع دردنیا محسوب خواهد شد،ضمن تبدیل به بزرگ‌ترین مرکزتولید وتوسعه رادیوداروها درخاورمیانه‌ویکی‌از بزرگ‌ترین مراکز تولید رادیوداروها در جهان، بتوانیم به ارتقای سطح تحقیق، توسعه و تولید رادیوداروها در کشور و منطقه کمک کنیم.
در سند جامع راهبردی ۲۰ ساله صنعت هسته‌ای در افق ۱۴۲۰ چه گام‌هایی برای حوزه رادیوداروها پیش‌بینی شده است؟
بزرگ‌ترین گام، احداث مرکز تولید وتوسعه رادیوداروها بوده است. قبل از این‌که سند راهبردی خود را پیش‌بینی کنیم، این موضوع را تخمین زده بودیم. شرکت پارس ایزوتوپ برنامه‌ای ۱۰ساله داشت که به اتمام رسیده‌است. سند ۱۰ساله بعدی یعنی تا سال ۱۴۱۰ نیز نوشته شده‌است که این مهم‌ترین برنامه ما محسوب می‌شود و هدف ما در این سند راهبردی در آینده این است که به سمت توسعه رادیوداروهای درمانی حرکت کنیم.توسعه محصولات تشخیصی پوزیترون‌دهنده با توجه به گسترش تصویربرداری‌های PET، ورود به حوزه توسعه ساختار مولکولی و طراحی مولکولی، تولید رادیوداروهای جدید برای توموگرافی و درمان هدفمند و همچنین توسعه حوزه درمان با رادیوداروهای آلفازا از برنامه‌های راهبردی این شرکت محسوب می‌شود.نمی‌توانیم انکار کنیم که سرطان دومین عامل مرگ‌ومیر بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی در دنیاست و کشور ما هم از این مسأله مستثنا نیست. سرطان دشمن مشترک همه ملت‌هاست. در این زمینه لازم است تا همه ملت‌ها متحد شوند تا بتوانند علیه این بیماری مبارزه کنند. به حتم یک بخش مهم از فناوری هسته‌ای مربوط به رادیوداروهاست که در تشخیص بهنگام و زودهنگام سرطان و در ادامه برای درمان، نقش به‌سزا و مؤثری دارد. هنر در درمان سرطان این است که سریع‌تر و زودتر آن را تشخیص دهید. تلاش ما این است که در آینده در حوزه تشخیص هوشمندانه و دقیق‌تر بتوانیم اسکن‌های دقیق‌تری انجام دهیم تابه آنکولوژیست‌ها وپزشکان هسته‌ای کمک کنیم.در حوزه رادیوداروهای درمانی بتازا کارهای مؤثری انجام داده‌ایم. ما سه سال قبل از آن‌که سایر کشورها یا پیش از این‌که FDA آمریکا رادیوداروهای لوتشیوم را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات دنیا، تایید کنند، توانسته بودیم این دارو را تولید کنیم که این مسأله نشان می‌دهد ما آینده را دیده بودیم. در ایران شایع‌ترین سرطان‌ها؛ سرطان پستان و سپس سرطان معده و گوارش، کولون، ریه و پروستات است. مثلا برای سرطان پستان که شایع‌ترین سرطان است، همزمان برای تشخیص و درمان با رادیوداروها فعالیت انجام می‌دهیم یا برای سرطان پروستات، در حال حاضر هم تشخیص و درمان با رادیوداروها را داریم.خوشبختانه شرکت پارس ایزوتوپ چند محصول ترانوستیک دارد و جزو چند کشور معدودی هستیم که این محصولات را تولید کرده‌ایم. ما به‌تازگی فعالیت در حوزه درمان با رادیوداروهای آلفازا را شروع کرده‌ایم که در سطح دنیا شیوه درمانی جدیدی محسوب می‌شود.ان‌شاءا... در آینده نزدیک به نتایجی در ارتباط با درمان با محصولات آلفازا می‌رسیم. چندی پیش نخستین تزریق را انجام داده‌ایم و از یک‌سال پیش هم کارهای تحقیقاتی این روش درمانی را آغاز کرده‌ایم. این کار بعد از حدود هشت ماه فعالیت فشرده انجام گرفت و توانستیم رادیوداروی آن را تولید کنیم. این رادیودارو پس از گذراندن آزمایشات بالینی و ورود به چرخه درمان؛ در حوزه درمان سرطان و به‌ویژه سرطان پروستات تأثیری شگرف بر جا خواهد گذاشت.به حتم اگر بگوییم انقلابی در بحث درمان شده است، اغراق نکرده‌ایم. برخی مواقع ما در مرزهای دانش حرکت می‌کنیم و راهبرد ما برای آینده این است که برای برخی تومورهای سرطانی شایع مثل پستان، معده، گوارش و سارکوم‌ها فعالیت تشخیصی و درمانی بیشتری انجام دهیم و همچنین براساس تقاضا روی سرطان‌های خون؛ لنفوم‌ها یا پوست کار می‌کنیم. در حال حاضر روی مولکول‌های خاصی مشغول انجام کارهای تحقیقاتی هستیم. ۲ رادیودارو در ارتباط با سرطان پوست را تولید کرده‌ایم و وارد فاز آزمایش‌های بالینی شده‌ایم که این داروها روی سه بیمار مبتلا به سرطان پوست آزمایش شده و نتایج خوبی داشته است. در تولید برخی رادیوداروها ما چندین تومور را هدف می‌گیریم. در یک حرکت درست همراه با بقیه دنیا دو سال پیش این موضوع را شروع کردیم و توانستیم آن را بومی‌سازی و سنتز کنیم. این رادیودارو در بیشتر تومورها یا سرطان‌ها کاربرد دارد و تاکنون روی بیش از ۵۴ بیمار کارآزمایی بالینی ــ تشخیصی و بیش از ۲۰ بیمار کار آزمایی بالینی ــ درمانی انجام داده‌ایم.ادعای ما این بود که بتوانیم چندین تومور را همزمان درمان کنیم. روی بسیاری از بیمارانی که کارآزمایی انجام داده‌ایم شاهد تأثیرات مثبتی بوده‌ایم. یک‌سال از کارآزمایی‌ها گذشته و برخی بیماران چهار دوره درمانی خود را طی کرده‌اند. نتیجه این بوده که یا تومور کامل درمان یا کوچک شده یا رشد آن را متوقف کرده‌ایم و با این روش باعث افزایش طول عمر بیمار و نیز بهبود عملکرد فعالیتی آنها شده‌ایم. نتایج نیز تا به حال نشان داده که این رادیودارو اثربخشی خوبی داشته است.
در تأمین رادیوایزوتوپ‌ها با چه مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو بوده‌اید؟
در بحث رادیوداروها سه نکته مهم وجود دارد: دانش و منابع انسانی، هزینه، توزیع و دسترسی.در کشور هزینه‌ها انجام می‌شود. دانش و منابع انسانی را نیز در اختیار داریم. اما در بحث دسترسی‌ها، با محدودیت‌هایی در شبکه‌های بین‌المللی و زنجیره ارزش جهانی مواجه هستیم. متأسفانه در واردات، تأمین و صادرات دارای مشکل هستیم. مهم‌ترین محدودیت در بحث رادیوداروها، حمل‌ونقل است. ما باید بتوانیم از سیستم حمل‌ونقل هوایی استفاده کنیم زیرا رادیوداروها دارای نیمه‌عمر هستند و زمان برای ما مهم است.در بحث تأمین، توانسته‌ایم کار را به نحوی به پیش ببریم و از ظرفیت هواپیمایی کشور استفاده کنیم اما در بخش صادرات، نقطه‌ضعف بزرگ ما این است که به حمل‌ونقل هوایی بین‌المللی دسترسی نداریم.رادیودارو یک زنجیره نظیر چرخه سوخت است. برای تولید یک رادیودارو شما به رآکتور، سیکلوترون و ژنراتور نیاز دارید.خوشبختانه در کشور یک رآکتور ۵ مگاواتی در تهران،یک سیکلوترون ۳۰ مگاالکترون ولت و یک سیکلوترون۱۸مگا الکترون ولت در استان البزر داریم که می‌توانیم محصولات را با آنها تولید کنیم.رآکتور تهران، پرتودهی را انجام می‌دهد؛ رادیوایزوتوپ تولید می‌شود و سپس وارد فرآیند جداسازی می‌شویم. برخی فرآیند جداسازی و برخی خالص‌سازی را دارند. پس از پرتودهی در رآکتور، وارد مرحله دیگری می‌شویم که باید از همان رادیوایزوتوپ، رادیودارو تولید کنیم. سپس وارد قسمت بعدی می‌شویم که نیاز به توزیع دارد. رادیوداروی تولید شده را باید در تمام مجموعه‌های داخلی و خارجی توزیع کنیم تا محصول به بخش پزشکی هسته‌ای برسد؛ این چرخه رادیوداروهاست.در صنعت پزشکی هسته‌ای دسترسی آسان به رادیوداروها بسیار اهمیت دارد و به همین دلیل تأمین مطمئن مواد اولیه تولید از اهمیت فراوانی برخوردار است.تأمین دارو به‌صورت پایدار اهمیت فراوانی دارد و کار بسیار سختی است. این کار باید به‌صورت منظم اتفاق بیفتد. نظم و انضباط، دقت و زمان بسیار مهم است. ما فقط رآکتور تهران را داریم؛ پس باید کل محصولات‌مان را با این رآکتور تولید کنیم. اگر به فرض، مشکلی برای رآکتور پیش بیاید، کشور را معطل خود کرده‌ایم. بنابراین باید با یک یا چند رآکتور در دنیا قرارداد ببندیم. کاری که در دنیا و در زنجیره تأمین متداول است. بزرگ‌ترین شرکت آمریکایی با چهار یا پنج رآکتور در دنیا قرارداد همکاری دارد. این‌طور نیست که آمریکا فقط نیاز خود را به‌وسیله رآکتورهای خود تأمین کند. مثلا می‌توان تارگت مولیبدن-۹۹ یا لوتشیوم-۱۷۷ را به رآکتوری در دنیا فرستاد؛ توسط رآکتور پرتودهی شده به مبدأ عودت شود و سپس رادیوایزوتوپ مولیبدن-۹۹ یا لوتشیوم-۱۷۷ را تولید و آن را وارد پروسه تولید رادیوداروها کرد.اما به خاطر تحریم‌های ظالمانه بین‌المللی این شرایط برای ما فراهم نیست. در گذشته با یک رآکتور قرارداد داشتیم. الان نیز برخی محصولات مثل مولیبدن، ید-۱۳۱ و لوتشیوم-۱۷۷ توسط دو رآکتور تأمین می‌شوند. وابستگی خود را از یک رآکتور درآورده و با استفاده از دو رآکتور محصولات را تولید می‌کنیم. البته می‌توانستیم با رآکتورهای مختلفی از چند کشور قرارداد داشته باشیم که متأسفانه تحریم‌ها این فرصت را از ما گرفته است. اکنون محصولاتی را با استفاده از رآکتور موجود در کشور تولید می‌کنیم و این مسأله، بزرگ‌ترین دغدغه و مشکل ما به‌شمار می‌رفت که با این روش و در این شرایط سخت آن را حل کردیم.حدود ۷۶ شرکت تولید رادیودارو در دنیا داریم که در این حوزه فعالیت می‌کنند و تعداد اندکی از آنها شاخص و نامدارهستند. بنابراین بزرگ‌ترین مشکل و معضل، بحث تأمین پایدار رادیوایزوتوپ است. برای تولید رادیوداروها به وجود رآکتور نیاز است اما در کشور ما فقط یک رآکتور تحقیقاتی وجود دارد. با این وجود در یک دهه اخیر اجازه نداده‌ایم در تأمین رادیوداروها وقفه‌ای ایجاد شود. حتی در زمانی که کرونا بود، شرکت پارس ایزوتوپ توانست به مشتریان خود خدمات ارائه کند یکی از کارهای بزرگی که در۱۰سال اخیر انجام شد، همین مسأله بود. در کشوری که مشکلات دارویی شایع است، رادیوداروهایی که باید هر هفته تولید شوند، به‌موقع توزیع شدند. اگر در پارس ایزوتوپ می‌گویند جمعه‌ها تعطیل نیست،به دلیل این است که روزهای جمعه تولیدانجام می‌دهیم و هر شنبه موظفیم محصولات خود را در کل کشور توزیع کنیم. دراین ۱۰سال وقفه‌ای نداشته‌ایم. تأمین پایدار مسأله مهمی محسوب می‌شود که به لطف خداوند متعال در این کار موفق بوده‌ایم.
رآکتورهایی که درحال احداث‌هستند چقدر می‌توانند به فعالیت‌های شما کمک کنند و آیا می‌توان مراکز جدیدی در کنار این رآکتورها تأسیس کرد؟
درونی‌سازی زنجیره تأمین رادیوایزوتوپ‌ها، یکی ازاهداف مهم ما است و رآکتورها یکی ازاصلی‌ترین نیازها برای تولید رادیوایزوتوپ‌های دارویی و صنعتی هستند که راه‌اندازی آنها می‌تواند کمک فراوانی به تولید رادیوداروها کند. البته که همه رادیوایزوتوپ‌ها با رآکتور تولید نمی‌شوند؛ سیکلوترون و شتاب‌دهنده‌ها هم هستند. در ژنراتورها، ماده اولیه از سیکلوترون تولید شده یا رآکتور رادیوایزوتوپ مادر راتولید می‌کند. لزوما این چنین نیست که هر جا رآکتور ساخته شد، نیاز به احداث مرکز جدید رادیوداروها را مطرح کنیم. رآکتور تحقیقاتی در حال ساخت اصفهان بسیار شبیه رآکتور تهران خواهد بود و بر اساس پایه دانشی رآکتور موجود پایه‌ریزی می‌شود.ان‌شاءا...با احداث و راه‌اندازی رآکتور اصفهان، رادیوایزوتوپ‌های تولیدی برای تولید رادیودارو به تهران منتقل می‌شود.
چه تعاملاتی با وزارت بهداشت، ارگان‌های دولتی و مراکز علمی- تحقیقاتی دارید؟
در تولید رادیوداروها زنجیره‌ای از عوامل و ارگان‌ها نظیر خطوط هوایی، گمرک جمهوری اسلامی ایران به ویژه گمرک امام خمینی(ره)، بانک مرکزی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان غذا و دارو، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور و... دخیل هستند. وزارت بهداشت به بیشتر محصولات ما به‌ویژه قسمت فراوان رادیوداروهای درمانی، بیش از۸۰درصد یارانه می‌دهد. به عبارت بهتر در حوزه رادیوداروهای درمانی اکثر قریب به اتفاق را دولت یارانه می‌دهد و کمتر از۲۰درصد قیمت تمام شده را بیمار پرداخت می‌کند، با توجه به این موارد می‌طلبد که تعامل نزدیکی با وزارت بهداشت داشته باشیم.محصولات ما در کمیسیون قیمت‌گذاری سازمان غذا و دارو قیمت‌گذاری می‌شوند؛ بانک مرکزی در تأمین ارز مورد نیاز مواد اولیه و پرداخت آن همکاری دارد. روابط گمرک با ما بسیار اهمیت دارد و ترخیص‌هایی داریم که هر هفته در گمرکات انجام می‌شود. روند این تعاملات بسیار خوب است. برای فعالیت‌های پرتوی نیازمند دریافت مجوزهایی از مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور هستیم و این مرکز نیز با ما همکاری می‌کند.ما هرسال در قالب تفاهم‌نامه و قرارداد با سازمان غذاودارو، رادیوداروهای مورد نیاز مراکز پزشکی هسته‌ای کشور را که بیش از ۲۲۰ مرکز است، به‌صورت هفتگی تامین کرده و رادیوداروهای موردنیاز مراکز PET را روزانه تولیدوعرضه می‌کنیم.تفاوت رادیوداروها با دیگر داروها این است که هر هفته باید تولید شوند و به دست مصرف‌کننده برسند؛ پس نظم، انضباط و دقت بالا در کار بسیار اهمیت دارد.عواملی نظیر گمرک، بانک مرکزی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور و خطوط هوایی در زنجیره تولید رادیوداروها درگیر هستند. کافی است یکی از این عوامل کار خود را صحیح و به‌موقع انجام ندهد تا ببینید چه اتفاقی می‌افتد. همکاران من در طول هفته در حال فعالیت هستند. این تلاش‌ها از لحظه ترخیص و تولید و در انتها توزیع در کل کشور ادامه دارد. به‌حتم عنایات الهی پشتوانه کار ماست. همت بالا و صمیمیت کارکنان در کار و همدلی آنها با هم باعث شده که با وجود سختی‌هایی که برشمردم، بتوانیم سالهای طولانی از عهده این کار برآییم. از عوامل و ارگان‌های دولتی، بانک مرکزی و گمرک جمهوری اسلامی ایران که ما را در این کار سخت یاری کرده‌اند، تشکر می‌کنم.
تعاملات‌تان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و در سطح بین‌الملل چگونه است؟
ما در ارتباط مستقیم با آژانس نیستیم. رابطه اصلی با آژانس را دفتر همکاری‌های علمی سازمان (NLO) و معاونت بین‌الملل دارند. اما آژانس با ما در برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارشناسان دیگر کشورها همکاری می‌کند. مثلا در آینده نزدیک، کشورهای عضو آژانس برای آموزش به ایران می‌آیند،پیش ازاین نیز تعدادی از کارشناسان کشورهای همسایه، دوره‌هایی را گذرانده‌اند.هرسال در نمایشگاه‌های مطرح دنیا شرکت می‌کنیم تا تعاملات‌مان را با دنیا حفظ کرده و بخشی از دستاوردهای مهم کشور در فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای را به دنیا معرفی کنیم. تلاش ما این است که در همایش‌های موثر مانند همایش‌هایی که سالانه در اروپا برگزار می‌شود، شرکت کنیم. امسال در وین و نیز در همایش دوسالانه آمریکای لاتین در آرژانتین حضور داشتیم.تلاش ما حضور موثر در عرصه پزشکی هسته‌ای و رادیوداروها بوده است. با توجه به شرایط سختی که داریم، چند ماه پیش در آفریقای جنوبی بودیم.سعی کرده‌ایم در تمام همایش‌ها و کنگره‌های حوزه رادیوداروها و پزشکی هسته‌ای حضور موثری داشته باشیم. برای بسیاری از شرکت‌کنندگان در همایش‌هایی که می‌رویم، تعجب‌برانگیز است که ایران چطور به این سطح از فناوری دست یافته است. اگر ۱۰شرکت فعال در حوزه رادیوداروها با هم جمع شوند، شاید به‌سختی بتوانند ادعا کنند که به اندازه مجموعه پارس ایزوتوپ محصول داشته‌اند.مابه پشتوانه همان ۵۰سال وتلاش بیش ازیک دهه اخیر،دارای مجموعه گسترده‌ای از محصولات تشخیصی، تسکینی ودرمانی هستیم.برخی کشورها متعجب می‌شوند که ما چگونه دارای محصولات فراوان و توانمندی‌های بی‌شمار هستیم. این محصولات می‌تواند زبان مشترک همه ما باشد. در حال حاضر با وجود گسترش سرطان در تمام جهان، این بیماری به دشمن مشترک کشورها تبدیل شده است. برای آسیایی‌ها، آمریکایی‌ها، اروپایی‌ها و آفریقایی‌ها سرطان همان سرطان است.در حوزه تعاملات بین‌المللی گام‌های موثری برداشته‌ایم. ما به این فناوری، دیپلماسی علمی و فناوری می‌گوییم. وقتی با زبان رادیوداروها که بخشی از فناوری هسته‌ای است با آنها صحبت می‌کنیم و توانمندی‌های ایران را به آنها عرضه کرده و نشان می‌دهیم، ذهنیت‌ها تلطیف می‌شود. درحال حاضر ذهنیت همه در دنیا به‌دلیل هجمه‌هایی که علیه ما وجود دارد،این است که ایران دنبال کارهای غیرصلح‌آمیز است. یکی ازکارهای مااین است که تعاملات بین‌المللی رابه بهترین شکل انجام دهیم.دلیل این‌که هر سال در همایش‌های بین‌المللی شرکت می‌کنیم، این است که با معرفی محصولات خود، تعاملات‌مان را افزایش داده و نیز برند خود را معرفی کنیم و مهم‌تر این‌که در اوج تحریم‌های بین‌المللی نام ایران را مطرح کنیم.
در بحث صادرات چه فعالیت‌هایی داشتید و فعالیت‌های شما چه میزان ارزآوری داشته است؟
یکی از بهترین روش‌هایی که می‌توانیم فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای کشور را به دنیا معرفی کنیم،صادرات این فناوری است و در این راه بر دیپلماسی علم و فناوری و استفاده ازظرفیت‌های آن برای توسعه روابط تاکید دارم و معتقدم با ارسال یک محصول دارویی و فناوری خاص در حوزه دارویی و پزشکی، بهترین کمک را در مسیر ارتقای سیاست خارجی انجام داده‌ایم. ما به‌شدت پیگیر توسعه و انتقال دستاوردهای حاصل از این فناوری به دنیا هستیم تا اثبات کنیم ایران در این عرصه حرف‌های فراوانی برای گفتن دارد. برای انتقال فرهنگ و دیدگاه‌تان لازم نیست خودتان به آنجابروید، بلکه می‌توانیم بافناوری خود رامعرفی کنیم، بدون آن‌که هزینه‌های بالای دیپلماتیک پرداخت کنیم. به‌دلیل محدودیت‌های ناشی ازتحریم‌ها دردسترسی به حمل‌ونقل هوایی، نتوانسته‌ایم در حوزه صادرات چندان تاثیرگذار باشیم اما در حد توان، محصولات خود را در حوزه فناوری صلح‌آمیز در دنیا عرضه کرده‌ایم.ازمنظر دیگر؛ هدف ما دربحث صادرات، فقط ارزآوری نبوده است، بلکه به‌دنبال رقابت بوده‌ایم. به‌دلیل این‌که در داخل کشور تولیدکننده انحصاری هستیم؛ تنها راهی که می‌توانستیم محصولات خود را ازلحاظ کیفی ارتقا دهیم، این بود که شانه‌به‌شانه رقبای‌مان حرکت می‌کردیم و به خارج از کشور می‌رفتیم. در این مسیر تحت فشار فراوانی قرار گرفتیم تا بتوانیم با شرایط خاص کشور در حوزه جهانی رادیوداروها فعالیت کنیم که خوشبختانه این اتفاق رخ داد. تجربه خوبی بود که توانستیم با رقبای خود آشنا شویم و ببینیم دنیا به کدام سمت می‌رود. حرکت به سمت استانداردهای بین‌المللی و GMP اجتناب‌ناپذیر بود. فعالیت‌ها را ادامه داده و سال ۱۳۹۴ نخستین ارتباط خود را بابازارهایی مثل هند،مصر،عراق وگرجستان برقرار کردیم.تا سال۱۳۹۸ توانستیم محصولات مورد نیاز ۸۰بیمارستان هند را تامین کنیم. سپس به سمت تامین نیاز بازار مصر رفتیم. ما با مصر هیچ رابطه سیاسی نداشتیم ولی محصولات خود را به ۱۲بیمارستان مصر صادر می‌کردیم. به گونه‌ای این موضوع برای دولت مصر جذابیت داشت که در روزنامه‌های‌شان نوشتند: محصولات رادیواکتیو ایران وارد قاهره شد و مورد توجه دولت آنها و ما قرار گرفت. با تلاش‌های فراوان و حضور در همایش‌ها و عرضه محصولات خود توانستیم وارد بازارهای عراق، سوریه، گرجستان، نیوزیلند، شیلی و...شویم.این رونددرحال گسترش بودکه متاسفانه به تحریم سال۲۰۱۸برخوردکردیم وشرکت پارس‌ایزوتوپ جزو آخرین شرکت‌هایی بود که مورد تحریم قرار گرفت و به همین دلیل خطوط هواپیمایی بین‌المللی ارتباط خود را با ما قطع کردند. مهم‌ترین عامل در بحث صادرات، حمل‌ونقل هوایی و دسترسی است که متاسفانه این ارتباط قطع شد.پس از تحریم‌ها و با تلاش چندماهه موفق شدیم مجوز حمل مواد خطرناک توسط خطوط هوایی داخلی را دریافت کنیم. اما به دلیل این‌که کنسلی‌های هواپیماهای ایرانی بسیار زیاد بود؛ به تدریج بازارها را از دست دادیم. با مصر ارتباط‌مان بهطور کامل قطع شد، چون اصلا پروازی به آن سمت نداشتیم. درحال حاضر رادیوداروهای مورد نیاز کشور عراق را به‌صورت هفتگی و از طریق مرز زمینی تحویل می‌دهیم.بد نیست بدانید که ازجمله سرفصل‌های بیانیه‌های سازمان جهانی غذا و دارو این است که دارو شامل تحریم نیست پس نباید مشکلی در حمل‌ونقل وجود داشته باشد. اما در واقعیت این‌گونه نیست و ما دچار چالش جدی شده‌ایم. برای ما فرقی ندارد بیمار در کجای کره خاکی است. ما تلاش می‌کنیم هر جا که هست کمکش کنیم. لازمه این کار، داشتن دسترسی‌ها و امکانات است.علاوه بر این موارد، نقل‌وانتقال پول هم به دلیل تحریم‌ها با مشکل مواجه شده است. در حال حاضر چند محموله برای هند ارسال شده است، اما طرف مقابل نمی‌تواند پول ما را پرداخت کند و ما نمی‌توانیم پول حاصل از صادرات رادیوداروها را دریافت کنیم. زیرا تحریم هستیم ومعامله و رفت‌وآمدی هم اتفاق نمی‌افتد. دغدغه بزرگ در زمینه تحریم دارو، همین موضوع است.صادرات رادیوداروها با وجود همه چالش‌ها و مخاطرات، ارزآوری هم داشته است. حال نیز با وجود احداث مرکز تترا باید به جایگاهی برسیم که یک درصد از درآمد سالانه دنیا را داشته باشیم. اگر مسأله محدودیت دسترسی به حمل‌ونقل هوایی حل شود، این اتفاق دور از دسترس نخواهد بود. اکنون درآمد تجارت رادیوداروها حدود ۷تا۸میلیارد دلار است و پیش‌بینی می‌شود این درآمد تا سال ۲۰۳۰ حداقل به ۱۵میلیارد و حداکثر به ۳۰ میلیارد دلار برسد. چشم‌انداز ما تا سال۱۴۱۰این است که بتوانیم به ۲۰کشور جهان رادیودارو صادر کنیم. اگر وقفه تحریم اتفاق نمی‌افتاد، به حتم به این مهم دست می‌یافتیم.
پس از تحریم به مجامع بین‌المللی شکایت نکردید؟ آژانس تلاشی نکرد که این شرکت را از شرایط تحریم خارج کند؟
شعار آژانس بین‌المللی، اتم برای صلح است که از دل سخنرانی آیزنهاور رئیس‌جمهور وقت آمریکا در مجمع عمومی سازمان ملل استخراج شده است. سال‌ها بعد آقای آمانو مدیرکل اسبق آژانس، به اتم و صلح یک واژه دیگر که همان توسعه است، اضافه کرد. ماموریت آژانس استفاده از فناوری هسته‌ای برای آسایش و رفاه مردم است. انرژی یکی از محصولات فناوری هسته‌ای است و همه دستاوردهای این فناوری مانند برق، رادیودارو و ... برای آسایش و رفاه مردم است.ما ۱۰۰درصد همسو با شعار آژانس حرکت کرده و از اتم برای نجات انسان‌ها استفاده می‌کنیم. هدف ما در پارس ایزوتوپ در حوزه پزشکی هسته‌ای، تشخیص بهنگام و سریع هر بیماری و کاهش هزینه‌های درمان و در نتیجه کاهش ریسک مرگ‌ومیر است. هرچه تشخیص به‌موقع و درمان مؤثرتر باشد؛ از یک عمل جراحی پرهزینه جلوگیری خواهد شد. اگر به‌موقع تشخیص انجام شود، عکس‌العمل درمانی، صحیح‌تر و سریع‌تر خواهد بود.ما در زمینه صلح گام برمی‌داریم و به کاهش آلام مردم کمک می‌کنیم. چه برای کشور خود و چه برای تمام دنیا، صادرات رادیوداروها را انجام می‌دهیم. این حرفی بود که ما به خزانه‌داری آمریکا گفتیم. درحالی‌که گفته بودند که به علت وابستگی پارس ایزوتوپ به سازمان انرژی اتمی ایران، این شرکت باید در تحریم ثانویه بماند. ما گفتیم آیا برخلاف شعار و بیانیه آژانس حرکت کرده‌ایم؟ پس دلایل این تحریم، مسائل دیگری است و باید علت این کار را در موارد سیاسی جست‌وجو کرد.در حال حاضر شرکت پارس ایزوتوپ به سطحی ازفناوری رسیده است که شانه‌به‌شانه شرکت‌های بزرگ دنیا درحوزه رادیوداروها حرکت می‌کند. انجمن پزشکی آسیا و تمامNGOهای داخلی در حمایت از پارس ایزوتوپ بیانیه صادر کردند.تمام شرکت‌هایی که با ما کار می‌کردند به خزانه‌داری آمریکا نامه نوشتند. نماینده ما در هند به ترامپ نامه نوشت که شما سلامت مردم هند را به مخاطره انداخته‌اید.حتی مصری‌ها،عراقی‌ها وگرجستانی‌هاهم این کار راکردند. حتی پزشکانی نیز از انجمن پزشکی آمریکا به ترامپ نامه نوشتند.دنیا نسبت به تحریم پارس ایزوتوپ عکس‌العمل نشان داد، هرچند نتیجه‌ای نگرفتیم، ولی این اتفاق افتاد.
و سخن پایانی.
تأثیر فناوری هسته‌ای در حوزه‌های انرژی و سلامت را می‌بایست بیشتر مورد توجه قرار داد. درسال۲۰۵۰ جمعیت جهان بیشتر از مجموع انرژی مصرفی جهان در کل تاریخ، انرژی مصرف خواهد کرد. بزرگ‌ترین دغدغه دنیا در آینده، مسأله تأمین انرژی است. ما باید از هم اکنون به فکر آینده باشیم، نه این‌که شعار بدهیم. انرژی در جهان امروز یک عامل راهبردی است و اغلب کشورهای جهان که دنبال اعمال قدرت هستند، نگاه خاص و ویژه‌ای به این مقوله دارند و تاسال ۲۰۳۰ بیش از نیمی از مردم جهان دچار کمبود آب می‌شوند. آلودگی‌های محیط‌زیست، کربن و گوگرد ناشی ازسوخت‌های فسیلی و بالا رفتن دمای زمین از بزرگ‌ترین مشکلات بشر هستند.سوخت‌های فسیلی بسیار محدود بوده و متعلق به نسل‌های آینده نیز هستند. باید بپذیریم که مقوله انرژی برای کشورهای صاحب قدرت نقش موتور محرکه اقتصاد و تولید ملی را دارد و تعیین‌کننده جایگاه آنها دردنیاست و در واقع تضمین‌کننده منافع و امنیت ملی آنها محسوب می‌شود. بنابراین در دو دهه آینده، تولید انرژی هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های اتمی به‌عنوان تنها راه خروج از بحران انرژی است زیرا دنیا به مصرف انرژی عادت کرده است.و اما در حوزه سلامت، می‌دانیم که بیماری‌ها به شدت زندگی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده‌اند و سرطان بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی، دومین عامل مرگ‌ومیر در جهان محسوب می‌شود. پیش از این سرطان یک بیماری معمول در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته بود، ولی در حال حاضر بسیار نگران‌کننده است و حتی بسیاری از این کشورها برای مقابله با این بیماری مجهز نیستند. یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری، مقابله و مبارزه با سرطان که دشمن مشترک همه انسان‌ها بوده و عامل وحشتناک و ترسناک مرگ‌ومیر در دنیاست، استفاده از ابزارهای فناوری هسته‌ای نظیر شتاب‌دهنده‌های الکترون، رادیوتراپی، پروتون‌تراپی، یون‌درمانی و به ویژه رادیوداروهاست. برای همین یکی از اهداف و برنامه‌های آینده شرکت پارس ایزوتوپ، تمرکز و تلاش برای تولید محصولات جدید و رادیوداروهای درمانی برای کاهش رنج و درد بیماران و مبارزه با این عامل مرگ‌ومیر و ارتقای خدمات‌رسانی است و این مهم جز با سرمایه‌گذاری‌های فراوان، تلاش و همت بلند متخصصان این سرزمین که عِرق وطن دارند؛ میسر نخواهد شد.
در پایان باید تأکید کنم که خواست و اراده فقط با شعار محقق نمی‌شود بلکه باید از خود شروع کنیم و منتظر دیگری نباشیم. ما در کشور بیشترین منابع و کمترین مشکل را در این زمینه داریم اما باید شیوه مدیریتی در این عرصه را اصلاح کنیم.
به امید روزهای بهتر...
لطفا بفرمایید از چه سالی مدیریت شرکت پارس ایزوتوپ را بهعهده گرفتید و آن زمان چه رادیوداروهایی تولید می‌شد؟
براساس ماده ۳ قانون انرژی اتمی و بند(ح)، تولید و توزیع رادیوایزوتوپ‌ها، سایر مواد وتجهیزات مورد نیاز برای توسعه کاربرد علوم و فنون هسته‌ای بهعهده سازمان انرژی اتمی ایران است. درسال۱۳۹۱ سازمان درراستای تحقق اهداف راهبردی خود مبتنی بر توسعه کاربرد رادیوایزوتوپ‌ها در بخش‌های گوناگون صنعتی، کشاورزی و به‌ویژه در حوزه پزشکی وبه‌منظور سرعت بخشیدن به روند ارائه خدمات هسته‌ای مورد نیاز بخش بهداشت ودرمان، شرکت پارس ایزوتوپ را تأسیس کرد. ازهمان ابتدای تأسیس، هدف فعالیت شرکت را تولید محصول با کیفیت، ارتقای خدمت‌رسانی وسرعت پاسخگویی قراردادیم و حرکت به سمت استانداردهای بین‌المللی و به‌ویژه الزامات GMP در دستور کار قرار گرفت.از ابتدای تأسیس شرکت پارس ایزوتوپ درسال ۱۳۹۱ تاکنون در خدمت سازمان و مردم عزیز هستم.درسال۱۳۹۱حدود۱۲۰مرکز پزشکی هسته‌ای فعالیت می‌کرد، در صورتی‌که امروز بیش از ۲۲۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در کشور فعال است. دربیش ازیک دهه گذشته، یعنی از سال ۱۳۹۱ تاکنون بیش از ۱۰نوع محصول تشخیصی و درمانی را به تولیدات این شرکت اضافه کرده‌ایم. شاخص‌‌ترین این محصولات ژنراتور رنیوم-۱۸۸، ژنراتور گالیوم-۶۸، کیت‌های رادیودارویی TRODATوTECTO PSMAوهمچنین رادیوداروهای پایه لوتشیوم وگالیوم هستند که هرکدام دو تا سه نوع محصول دارند.
این محصولات برای چه بیماری‌هایی و در کدام مرحله (تشخیص، درمان و تسکین) استفاده می‌شود؟
بهطور معمول بیش از۸۰درصد کاربرد رادیوداروها درحوزه تشخیص و۲۰درصد درحوزه درمان است. البته درصد میزان کاربرد رادیوداروها در حال تغییر است؛ به این معنی که در آینده به ظرفیت درمان اضافه خواهد شد. پیش‌بینی شده تا ۱۰ سال آینده این نسبت ۵۰-۵۰ شود. اکنون حدود ۶۶ محصول رادیودارویی تولید می‌شود که از ۵۰ نوع ترکیب و ۴۰ نوع رادیودارو به‌صورت هفتگی و ثابت از سوی مراکز درمانی درخواست می‌شود که بیشتر آنها تشخیصی است. بسیاری از افراد فکر می‌کنند رادیوداروها فقط در تشخیص سرطان دارای کاربرد است؛ در صورتی‌که برای تصویربرداری و تشخیص بیماری‌های قلبی، کبدی، کلیوی، ریوی، تیروئید، غدد بزاقی، معده، طحال، مغز استخوان و مغز و اعصاب نیز از این محصولات استفاده می‌شود. باتوجه به این موارد باید گفت که یکی از کاربردهای رادیوداروها، تشخیص انواع سرطان است. بخش دوم رادیوداروها برای تسکین درد استفاده می‌شود و مختص بیماری‌هایی است که داروهای مخدر بر آنها اثر نکرده و بیمار زمینگیر شده است. ما محصولاتی تولید می‌کنیم که به بهبود سبک زندگی کمک کرده و امکان زندگی طبیعی‌تر و بدون درد را برای بیمار فراهم می‌سازد. بخش سوم هم مربوط به رادیوداروهای درمانی است. با استفاده از این رادیوداروها اگر به عمر مفید بیمار پنج سال اضافه کنیم، می‌گوییم کار درمانی کرده‌ایم؛ زیرا پنج سال می‌تواند مدت مناسبی برای ادامه زندگی باشد. در حال حاضر خوشبختانه هر سه دسته رادیوداروها را در اختیار داریم. تلاش ما همواره این بوده که روی دسته سوم محصولات یعنی رادیوداروهای درمانی سرمایه‌گذاری ویژه‌ای انجام دهیم. تاکنون نیز این مهم دنبال شده است. به‌صورت قاطع می‌گوییم که جزو معدود شرکت‌هایی هستیم که محصولات درمانی گسترده‌ای داریم و مردم کشور می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.
رادیوداروهای درمانی فقط برای سرطان استفاده می‌شود یاهمچون بخش تشخیصی،عوارض قلب وکبد ومغز راهم پوشش می‌دهد؟
اساسا امکان استفاده از رادیوداروها برای درمان سایر بیماری‌ها میسر نیست؛ زیرا در بحث درمان با رادیوداروها، با پرتوهای رادیواکتیو سروکار داریم. از پرتوها برای تخریب سلول سرطانی یا تومور استفاده می‌شود زیرا اثر پرتوها، تخریبی و تلفات سلولی است. از پرتو می‌توان برای تصویربرداری نیز استفاده کرد. همان‌طور که از اشعه ایکس برای رادیو‌گرافی و سی‌تی‌اسکن استفاده می‌شود، در پزشکی هسته‌ای از اشعه گاما استفاده می‌کنند. اثربخشی رادیوداروها در حوزه درمان به دو روش است: در حالت نخست، اثرات بیولوژیک ضدتومور را از طریق مکانیسم‌های مختلف اعمال می‌کنند که متداول‌ترین آنها با اثرات مستقیم از طریق آسیب DNA بر سلول هدف انجام می‌شود و بیشتر رادیوداروهای آلفازا که به‌تازگی در کشور ما استفاده می‌شود، به این شکل عمل می‌کنند. در حالت دوم، رادیوداروها دارای تأثیرات غیرمستقیم بر سلول‌های تومور از طریق تولید گونه‌های اکسیژن فعال (ROS) یا همان رادیکال‌های آزاد اکسیژن است که این رادیکال‌ها باعث تخریب سلول‌ها، پروتئین‌ها و DNA می‌شوند.
روند کلی تولید رادیوداروها از فاز تحقیقاتی تا تزریق برای بیماری به چه شکل است؟
رادیودارو از دو بخش اصلی رادیوایزوتوپ و حامل (همراه بر) مانند مولکول شیمیایی، پپتید یا آنتی‌بادی تشکیل شده که موظف به انتقال دارو به بافت یا سلول هدف است. روند تولید رادیوداروها همانند تولید داروهای معمولی است و از طراحی محصولی که اثرات بیماری را متوقف یا معکوس کند، شروع می‌شود. می‌بایست ترکیبات مولکولی‌ای یافت شود که برای تشخیص یا درمان، اثربخشی دارد. پژوهش برای تولید محصول جدید، با مطالعه هزاران ترکیب شروع می‌شود تا درنهایت تعداد محدودی ترکیب انتخاب شود.انتخاب رادیوایزوتوپ هم مهم است؛این‌که چه نوع رادیو‌ایزوتوپی‌برای تشخیص یادرمان انتخاب می‌شود، دارای اهمیت است.از لحظه‌ای که ایده شکل می‌گیرد، فرآیند آغاز می‌شود. مراحل فرمولاسیون یعنی فعل‌وانفعال‌های شیمیایی و رادیو‌شیمیایی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی انجام می‌گیرد و رادیوایزوتوپ به آن مولکول یا آنتی‌بادی متصل می‌شود. مراحل سنتز مولکول و نشاندارسازی، بسیار پیچیده و زمانبر است. سپس مراحل پیش‌بالینی in vivo و in vitro آغاز می‌شود تا از ایمنی دارو، چگونگی جذب، توزیع، متابولیسم و نحوه دفع آن اطمینان حاصل شود.پس از انجام بخش‌های کنترلی و نشاندارسازی رادیودارو، مرحله بعدی آغاز می‌شود که شامل اقدامات سلولی و مولکولی است به این معنی که اثربخشی آن روی سلول سنجیده می‌شود. سپس در گامی دیگر اثربخشی روی بافت بررسی می‌شود. پس از آن، آزمایش‌های حیوانی روی موش یا خرگوش انجام می‌گیرد. این مرحله، اثبات می‌کند رادیوداروی نشان‌دار شده در بافتی که برای تشخیص یا درمان مورد نظر است، خاصیت جذب‌شوندگی دارد. در صورتی که کار پیش‌بالینی و آزمایش‌های حیوانی موفقیت‌آمیز بود؛ می‌توان به مراکز تحقیقاتی یا گروه پزشکی هسته‌ای دانشگاه‌های علوم پزشکی درخواست داد که مراحل بالینی دارو را انجام دهند تا نحوه تعامل دارو با بدن انسان (اثربخشی)، عوارض جانبی و ایمنی در افراد و همچنین اطلاعات در مورد دز مناسب، بررسی شود. درخواست وارد کمیته اخلاق می‌شود و پس از تصویب در این کمیته، ارزیابی می‌شود که روی چه تعداد بیمار می‌توان برای مداوا کار کرد. در نهایت و پس از گذراندن فازهای بالینی، مراحل رگولاتوری و ثبت محصول انجام می‌شود. باتوجه به این پروسه، ملاحظه می‌کنید که برای تولید یک رادیودارو یا دارو و عرضه به بازار، چه زمان طولانی و هزینه‌های زیادی باید صرف شود.
مطالعات اولیه در پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای انجام می‌شود یا شرکت پارس ایزوتوپ؟
قاعده این است که مطالعات اولیه در پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای انجام شود. پژوهشکده‌ای به نام کاربرد پرتوها و گروه پژوهشی رادیوایزوتوپ‌ها هم وجود داردکه کار تحقیقات روی رادیوداروها درهمان بخش انجام می‌شود. این بخش‌ها تحقیق و توسعه روی رادیوداروهای جدید را انجام می‌دهند. درشرکت پارس ایزوتوپ هم ما ازظرفیت‌های افزونی که داریم و ازسرریز دانش خود برای تحقیق وتوسعه استفاده می‌کنیم.خوشبختانه دریک دهه اخیرفعالیت‌های اثربخشی انجام داده وتوانسته‌ایم رادیوداروهای مفیدی را وارد بازار کنیم که برخی از آنها خاص و منحصربه‌فرد است.
آیا رادیوداروها را براساس اعلام نیاز مراکز پزشکی ودرمانی تولید می‌کنید؟درحال حاضر چند مرکز پزشکی در کل کشور به شما درخواست می‌دهد؟ در سال چند بیمار را در حوزه تشخیصی، درمانی و تسکینی با محصولات‌تان پوشش می‌دهید؟
اگر منظور شما از تولیدات جدید و تحقیقات برای محصولات جدید باشد؛ خیر. ما فقط بر اساس اعلام نیاز پزشکان، محصولات را تولید نمی‌کنیم وگرنه باید در این مرحله متوقف شویم؛ قاعده این است که چه در پژوهشگاه و چه در شرکت بهطور موازی با گروه پزشکی کار کنیم. روال انجام کارها این‌گونه است. ما تلاش می‌کنیم روی داروهای جدید کار کنیم. بخشی از ایده‌هایی که ما را به تولید محصول جدید می‌رساند، مربوط به پیشنهاداتی است که بیمارستان‌ها، دانشگاه‌ها یا افراد به ما می‌دهند. این پیشنهادها این‌گونه است که روی موضوع خاصی کار کنیم که مثلا متداول‌تر یا گسترده‌تر است یا پیشنهاد داروی خاصی را به ما می‌دهند و به این ترتیب روی محصولات جدید کار می‌کنیم.اما اگر منظور شما نحوه تولیدات هفتگی ماست؛ بله، ما براساس نیاز مراکز پزشکی هسته‌ای، محصولات را تولید می‌کنیم. در حال حاضر بیش از۲۲۰مرکز پزشکی هسته‌ایSPECT در کشور داریم. به همین نسبت یا کمی بیشتر متخصص پزشکی هسته‌ای در کشور وجود دارد که سه‌شنبه هر هفته، سفارش‌گذاری خود را برای هفته آینده انجام می‌دهند. بهطور میانگین بین ۱۵تا بیش از ۲۵هزار نفر در هفته می‌توانند از خدمات ما بهره‌مند شوند و در کل سالانه بیش از یک‌میلیون بیمار از خدمات ما استفاده می‌کنند. پرمصرف‌ترین محصول ما کیت قلب است که هر سال ۵۰۰هزار اسکن قلبی با استفاده از این کیت انجام می‌شود. اکنون و در زمینه تصویربرداری PET دارای ۱۵مرکز هستیم که رادیوداروی اصلی مورد استفاده آنها FDG است و ما روزانه در دو نوبت صبح و عصر، این رادیودارو را تولید می‌کنیم و به آن مراکز می‌رسانیم. علاوه بر آن، رادیوداروهای جدید تصویربرداری ۶۸Ga-PSMA و ۶۸Ga-DOTATATE و ۶۸Ga-FAPI را نیز تأمین می‌کنیم.
فعالیت‌های سازمان در حوزه کاربرد پرتوها در بخش کشاورزی بر اساس آمایش سرزمین انجام می‌شود. آیا شما هم در حوزه پزشکی این کار را انجام داده‌اید؟
وزارت بهداشت در سند توسعه شبکه ملی مراقبت سرطان، قطب‌های سرطان کشور را مشخص کرده است اما در شرکت پارس ایزوتوپ آمایش سرزمینی در بحث رادیوداروها را انجام نداده‌ایم. با این‌حال می‌توانیم ادعا کنیم مراکز پزشکی هسته‌ای در سراسر کشور پراکنده هستند و در همه استان‌ها حداقل یک مرکز پزشکی هسته‌ای وجود دارد. حدود ۱۱۶مرکز پزشکی هسته‌ای در تهران داریم و ۱۰۴ مرکز در سایر استان‌ها فعالیت می‌کنند. بیشترین تمرکز مراکز پزشکی هسته‌ای در استان تهران است. منطقی هم هست جایی که متخصصان و آنکولوژیست‌ها متمرکز هستند، بیشترین توزیع مراکز پزشکی هسته‌ای را داشته باشیم. از مجموع مراکز فعال، ۱۵۸ مرکز فقط خدمات تصویربرداری دارند و ۶۲ مرکز نیز خدمات درمانی ارائه می‌دهند. در حال حاضر ۱۵مرکز در کشور تصویربرداری PET را انجام می‌دهند که براساس نقشه راه سند توسعه شبکه ملی مراقبت سرطان، هر یک از قطب‌های سرطان کشور حداقل یک دستگاه تصویربرداری PET-CT خواهند داشت، البته باید نحوه تأمین رادیوداروی FDG و توزیع سیکلوترون‌ها در کشور مورد توجه قرار گیرد.
جایگاه ایران در حوزه رادیوداروها در منطقه و جهان چطور است؟
امروز ایران در تولید محصولات پزشکی هسته‌ای در آسیا به‌عنوان یک قطب تشخیصی و درمانی مطرح است و جایگاه ویژه‌ای در حوزه پزشکی هسته‌ای در قاره آسیا داریم و این جایگاه ناشی از توزیع محصولات و نوع کاری است که انجام می‌دهیم. این‌که ما ۲۲۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در بخش SPECT داریم، نشان‌دهنده توسعه این فناوری در ایران است. از آماری که در مقالات همایش‌های سالانه و دوسالانه در قاره آسیا برگزار می‌شود؛ می‌توان برآورد کرد در میان کشورهای کره، ژاپن، هند و چین یکی از سه کشور نخست در این عرصه محسوب می‌شویم. ما دو نوع راهبرد برای شرکت ترسیم کرده‌ایم: تنوع محصول و تمرکز بازار برای داخل کشور و راهبرد تمرکز محصول و تنوع بازار برای صادرات و برای تحقق این راهبرد چشم‌انداز ۱۰سالهای ترسیم کرده‌ایم. ما روی تنوع محصولات‌مان کار کرده‌ایم و جزو معدود شرکت‌هایی هستیم که طیف وسیعی از چنین محصولاتی را در اختیار دارد. شرکت پارس ایزوتوپ با تنوع محصولاتش به طورحتم از جایگاه ویژه‌ای در دنیا برخوردار است. چشم‌انداز ما در گذشته این بود که جزو شرکت‌های قابل احترام در دنیا باشیم اما در حال حاضر چشم انداز خود را تغییر داده‌ایم و هدف‌گذاری کرده‌ایم که یکی از تاثیرگذاران و پرچمداران حوزه رادیودارو در قاره آسیا و منطقه بوده و نیز جزو ۱۰شرکت برتر جهان باشیم. با شرایطی که اکنون طی می‌کنیم به‌زودی به این چشم‌انداز دست خواهیم یافت. دلیل این مسأله نیز پشتوانه دانشی بوده که از گذشته وجود داشته است. درست است که در این ۱۰سال اقدامات بسیار بزرگی انجام داده‌ایم اما پشتوانه آن ۵۰ سال کاری بوده که سازمان انرژی اتمی ایران در این زمینه انجام داده و ما سعی کرده‌ایم این پشتوانه را جهت‌‌دهی کنیم و رشد و نمو آن را سرعت ببخشیم. از نظر اقتصادی نیز ارزش بازار رادیوداروها تا سال ۲۰۳۰ بین ۱۴ تا ۳۰ میلیارد دلار خواهد شد و هدف ما این است که سهم یک‌درصدی از این بازار را به‌دست آوریم.
یکی از پروژه‌های عظیم صنعت هسته‌ای کشور، احداث مرکز تولید و توسعه رادیوداروها (تترا) است؛ احداث این مرکز چه تحولی می‌تواند در صنعت رادیودارو ایجاد کند؟
رد پای رادیوداروها در ایران به بیش از ۶۰ سال گذشته برمی‌گردد. درسال۱۳۳۱ مرحوم نظام مافی این صنعت را به کشور آورد. از همان زمان تا اوایل دهه۹۰ که ما اقدام به تولید گسترده رادیوداروها کردیم، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات داروسازی کشور ـــ نه‌فقط در حوزه رادیوداروها ـــ زیرساخت‌ها، نوسازی‌ها و حرکت به سمت استانداردهای بین‌المللی بوده است. به همین دلیل هم در سیاست‌های کلی نظام در حوزه سلامت تأکید بر حرکت به سمت تقویت زیرساخت‌های داروسازی کشور و ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای تولید فرآورده‌ها، مواد اولیه دارویی واکسن و محصولات زیستی در قالب استانداردهای بین‌المللی است که رادیوداروها نیز از این قاعده مستثنا نیستند.در حوزه داروسازی، الزام و استاندارد GMP یعنی تولید به روش خوب، مطرح است. رادیوداروها در داروسازی اندکی مغفول واقع شده‌اند. در۱۰سال گذشته تلاش کرده‌ایم رادیوداروها در مجموعه داروسازی نهادینه شود. در حال حاضر ادعا می‌کنیم در حوزه داروسازی و نه فقط رادیوداروها، جزو شرکت‌هایی هستیم که کارهای بسیار اساسی و پایه‌ای در بحث GMP انجام داده‌ایم.احداث مرکز تولید و توسعه رادیوداروهای ایران؛ تترای معروف، بر اساس همین تفکر بوده است. باید به سمت احداث یک مرکز جدید حرکت می‌کردیم به دلیل این‌که تمام تجهیزات و امکانات متعلق به قبل از انقلاب و در مکان‌هایی بود که امکان تغییر و اصلاح آنها آسان نبود و نیز امکان این‌که بتوانیم تمام استانداردهای مدنظر را پیاده کنیم، مشکل به نظر می‌رسید. باید مرکزی را احداث می‌کردیم که بتوانیم استانداردها را از صفر تا ۱۰۰ پیاده کنیم.این موضوع دلیل اصلی احداث مرکز تترا بود و اجرای این پروژه در جهت سیاست‌های کلی کشور هم قرار داشت.دلیل دوم مربوط به این بود که از قبل انقلاب، هیچ مرکزی احداث نشده بود که به‌صورت تکوینی رادیودارو تولید کند. تمام مجموعه‌ها و آزمایشگاه‌های ما در حوزه تحقیق و توسعه بوده است. نگاه استاد فقید دکتر اولیاء به‌عنوان ایجادکننده بخش رادیوایزوتوپ، مبتنی بر دیدگاه پژوهشی بود. بحث تولید یا این‌که بخواهند نیاز کشور را در زمینه تولید برآورده کنند، مطرح نبوده است. براین اساس درسال۱۳۹۵به این فکر افتادیم که پیشنهادی را به دولت بدهیم مبنی بر این‌که نسل آینده چنین مرکزی را ازمامی‌خواهد. لذا طرح پیشنهاد تأسیس این مرکزرا به سازمان انرژی اتمی ایران و دولت ارائه دادیم و مورد موافقت قرار گرفت.خوشبختانه کارهای طراحی ومهندسی این پروژه از سال ۱۳۹۶ آغاز و در اواخر سال۱۳۹۷ کلنگ اجرایی این طرح زده شد. این پروژه در حال حاضر بیش از۷۰درصد پیشرفت دارد. ما این پروژه را برای حداقل ۵۰ سال آینده ساخته‌ایم تا نیاز نسل‌های آینده را برآورده کنیم. در مرکز تترا، توسعه و گسترش را در کنار هم دیده‌ایم. توسعه برخی بخش‌ها را در نظر گرفته‌ایم؛ مانند این‌که فضاهایی برای احداث آزمایشگاه‌ها و نیز تولید رادیوداروهای جدید در آینده درنظرگرفته شده است؛به عبارتی درمرکز تترا آینده دورونزدیک راهمزمان درنظر گرفته‌ایم.دراین مرکز به موضوعاتی نظیر تحقیق، توسعه و آزمایشگاه‌های بالینی بهطور ویژه توجه شده است. ان‌شاءا...با احداث این مرکز که یک مرکز مرجع دردنیا محسوب خواهد شد،ضمن تبدیل به بزرگ‌ترین مرکزتولید وتوسعه رادیوداروها درخاورمیانه‌ویکی‌از بزرگ‌ترین مراکز تولید رادیوداروها در جهان، بتوانیم به ارتقای سطح تحقیق، توسعه و تولید رادیوداروها در کشور و منطقه کمک کنیم.
در سند جامع راهبردی ۲۰ ساله صنعت هسته‌ای در افق ۱۴۲۰ چه گام‌هایی برای حوزه رادیوداروها پیش‌بینی شده است؟
بزرگ‌ترین گام، احداث مرکز تولید وتوسعه رادیوداروها بوده است. قبل از این‌که سند راهبردی خود را پیش‌بینی کنیم، این موضوع را تخمین زده بودیم. شرکت پارس ایزوتوپ برنامه‌ای ۱۰ساله داشت که به اتمام رسیده‌است. سند ۱۰ساله بعدی یعنی تا سال ۱۴۱۰ نیز نوشته شده‌است که این مهم‌ترین برنامه ما محسوب می‌شود و هدف ما در این سند راهبردی در آینده این است که به سمت توسعه رادیوداروهای درمانی حرکت کنیم.توسعه محصولات تشخیصی پوزیترون‌دهنده با توجه به گسترش تصویربرداری‌های PET، ورود به حوزه توسعه ساختار مولکولی و طراحی مولکولی، تولید رادیوداروهای جدید برای توموگرافی و درمان هدفمند و همچنین توسعه حوزه درمان با رادیوداروهای آلفازا از برنامه‌های راهبردی این شرکت محسوب می‌شود.نمی‌توانیم انکار کنیم که سرطان دومین عامل مرگ‌ومیر بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی در دنیاست و کشور ما هم از این مسأله مستثنا نیست. سرطان دشمن مشترک همه ملت‌هاست. در این زمینه لازم است تا همه ملت‌ها متحد شوند تا بتوانند علیه این بیماری مبارزه کنند. به حتم یک بخش مهم از فناوری هسته‌ای مربوط به رادیوداروهاست که در تشخیص بهنگام و زودهنگام سرطان و در ادامه برای درمان، نقش به‌سزا و مؤثری دارد. هنر در درمان سرطان این است که سریع‌تر و زودتر آن را تشخیص دهید. تلاش ما این است که در آینده در حوزه تشخیص هوشمندانه و دقیق‌تر بتوانیم اسکن‌های دقیق‌تری انجام دهیم تابه آنکولوژیست‌ها وپزشکان هسته‌ای کمک کنیم.در حوزه رادیوداروهای درمانی بتازا کارهای مؤثری انجام داده‌ایم. ما سه سال قبل از آن‌که سایر کشورها یا پیش از این‌که FDA آمریکا رادیوداروهای لوتشیوم را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات دنیا، تایید کنند، توانسته بودیم این دارو را تولید کنیم که این مسأله نشان می‌دهد ما آینده را دیده بودیم. در ایران شایع‌ترین سرطان‌ها؛ سرطان پستان و سپس سرطان معده و گوارش، کولون، ریه و پروستات است. مثلا برای سرطان پستان که شایع‌ترین سرطان است، همزمان برای تشخیص و درمان با رادیوداروها فعالیت انجام می‌دهیم یا برای سرطان پروستات، در حال حاضر هم تشخیص و درمان با رادیوداروها را داریم.خوشبختانه شرکت پارس ایزوتوپ چند محصول ترانوستیک دارد و جزو چند کشور معدودی هستیم که این محصولات را تولید کرده‌ایم. ما به‌تازگی فعالیت در حوزه درمان با رادیوداروهای آلفازا را شروع کرده‌ایم که در سطح دنیا شیوه درمانی جدیدی محسوب می‌شود.ان‌شاءا... در آینده نزدیک به نتایجی در ارتباط با درمان با محصولات آلفازا می‌رسیم. چندی پیش نخستین تزریق را انجام داده‌ایم و از یک‌سال پیش هم کارهای تحقیقاتی این روش درمانی را آغاز کرده‌ایم. این کار بعد از حدود هشت ماه فعالیت فشرده انجام گرفت و توانستیم رادیوداروی آن را تولید کنیم. این رادیودارو پس از گذراندن آزمایشات بالینی و ورود به چرخه درمان؛ در حوزه درمان سرطان و به‌ویژه سرطان پروستات تأثیری شگرف بر جا خواهد گذاشت.به حتم اگر بگوییم انقلابی در بحث درمان شده است، اغراق نکرده‌ایم. برخی مواقع ما در مرزهای دانش حرکت می‌کنیم و راهبرد ما برای آینده این است که برای برخی تومورهای سرطانی شایع مثل پستان، معده، گوارش و سارکوم‌ها فعالیت تشخیصی و درمانی بیشتری انجام دهیم و همچنین براساس تقاضا روی سرطان‌های خون؛ لنفوم‌ها یا پوست کار می‌کنیم. در حال حاضر روی مولکول‌های خاصی مشغول انجام کارهای تحقیقاتی هستیم. ۲ رادیودارو در ارتباط با سرطان پوست را تولید کرده‌ایم و وارد فاز آزمایش‌های بالینی شده‌ایم که این داروها روی سه بیمار مبتلا به سرطان پوست آزمایش شده و نتایج خوبی داشته است. در تولید برخی رادیوداروها ما چندین تومور را هدف می‌گیریم. در یک حرکت درست همراه با بقیه دنیا دو سال پیش این موضوع را شروع کردیم و توانستیم آن را بومی‌سازی و سنتز کنیم. این رادیودارو در بیشتر تومورها یا سرطان‌ها کاربرد دارد و تاکنون روی بیش از ۵۴ بیمار کارآزمایی بالینی ــ تشخیصی و بیش از ۲۰ بیمار کار آزمایی بالینی ــ درمانی انجام داده‌ایم.ادعای ما این بود که بتوانیم چندین تومور را همزمان درمان کنیم. روی بسیاری از بیمارانی که کارآزمایی انجام داده‌ایم شاهد تأثیرات مثبتی بوده‌ایم. یک‌سال از کارآزمایی‌ها گذشته و برخی بیماران چهار دوره درمانی خود را طی کرده‌اند. نتیجه این بوده که یا تومور کامل درمان یا کوچک شده یا رشد آن را متوقف کرده‌ایم و با این روش باعث افزایش طول عمر بیمار و نیز بهبود عملکرد فعالیتی آنها شده‌ایم. نتایج نیز تا به حال نشان داده که این رادیودارو اثربخشی خوبی داشته است.
در تأمین رادیوایزوتوپ‌ها با چه مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو بوده‌اید؟
در بحث رادیوداروها سه نکته مهم وجود دارد: دانش و منابع انسانی، هزینه، توزیع و دسترسی.در کشور هزینه‌ها انجام می‌شود. دانش و منابع انسانی را نیز در اختیار داریم. اما در بحث دسترسی‌ها، با محدودیت‌هایی در شبکه‌های بین‌المللی و زنجیره ارزش جهانی مواجه هستیم. متأسفانه در واردات، تأمین و صادرات دارای مشکل هستیم. مهم‌ترین محدودیت در بحث رادیوداروها، حمل‌ونقل است. ما باید بتوانیم از سیستم حمل‌ونقل هوایی استفاده کنیم زیرا رادیوداروها دارای نیمه‌عمر هستند و زمان برای ما مهم است.در بحث تأمین، توانسته‌ایم کار را به نحوی به پیش ببریم و از ظرفیت هواپیمایی کشور استفاده کنیم اما در بخش صادرات، نقطه‌ضعف بزرگ ما این است که به حمل‌ونقل هوایی بین‌المللی دسترسی نداریم.رادیودارو یک زنجیره نظیر چرخه سوخت است. برای تولید یک رادیودارو شما به رآکتور، سیکلوترون و ژنراتور نیاز دارید.خوشبختانه در کشور یک رآکتور ۵ مگاواتی در تهران،یک سیکلوترون ۳۰ مگاالکترون ولت و یک سیکلوترون۱۸مگا الکترون ولت در استان البزر داریم که می‌توانیم محصولات را با آنها تولید کنیم.رآکتور تهران، پرتودهی را انجام می‌دهد؛ رادیوایزوتوپ تولید می‌شود و سپس وارد فرآیند جداسازی می‌شویم. برخی فرآیند جداسازی و برخی خالص‌سازی را دارند. پس از پرتودهی در رآکتور، وارد مرحله دیگری می‌شویم که باید از همان رادیوایزوتوپ، رادیودارو تولید کنیم. سپس وارد قسمت بعدی می‌شویم که نیاز به توزیع دارد. رادیوداروی تولید شده را باید در تمام مجموعه‌های داخلی و خارجی توزیع کنیم تا محصول به بخش پزشکی هسته‌ای برسد؛ این چرخه رادیوداروهاست.در صنعت پزشکی هسته‌ای دسترسی آسان به رادیوداروها بسیار اهمیت دارد و به همین دلیل تأمین مطمئن مواد اولیه تولید از اهمیت فراوانی برخوردار است.تأمین دارو به‌صورت پایدار اهمیت فراوانی دارد و کار بسیار سختی است. این کار باید به‌صورت منظم اتفاق بیفتد. نظم و انضباط، دقت و زمان بسیار مهم است. ما فقط رآکتور تهران را داریم؛ پس باید کل محصولات‌مان را با این رآکتور تولید کنیم. اگر به فرض، مشکلی برای رآکتور پیش بیاید، کشور را معطل خود کرده‌ایم. بنابراین باید با یک یا چند رآکتور در دنیا قرارداد ببندیم. کاری که در دنیا و در زنجیره تأمین متداول است. بزرگ‌ترین شرکت آمریکایی با چهار یا پنج رآکتور در دنیا قرارداد همکاری دارد. این‌طور نیست که آمریکا فقط نیاز خود را به‌وسیله رآکتورهای خود تأمین کند. مثلا می‌توان تارگت مولیبدن-۹۹ یا لوتشیوم-۱۷۷ را به رآکتوری در دنیا فرستاد؛ توسط رآکتور پرتودهی شده به مبدأ عودت شود و سپس رادیوایزوتوپ مولیبدن-۹۹ یا لوتشیوم-۱۷۷ را تولید و آن را وارد پروسه تولید رادیوداروها کرد.اما به خاطر تحریم‌های ظالمانه بین‌المللی این شرایط برای ما فراهم نیست. در گذشته با یک رآکتور قرارداد داشتیم. الان نیز برخی محصولات مثل مولیبدن، ید-۱۳۱ و لوتشیوم-۱۷۷ توسط دو رآکتور تأمین می‌شوند. وابستگی خود را از یک رآکتور درآورده و با استفاده از دو رآکتور محصولات را تولید می‌کنیم. البته می‌توانستیم با رآکتورهای مختلفی از چند کشور قرارداد داشته باشیم که متأسفانه تحریم‌ها این فرصت را از ما گرفته است. اکنون محصولاتی را با استفاده از رآکتور موجود در کشور تولید می‌کنیم و این مسأله، بزرگ‌ترین دغدغه و مشکل ما به‌شمار می‌رفت که با این روش و در این شرایط سخت آن را حل کردیم.حدود ۷۶ شرکت تولید رادیودارو در دنیا داریم که در این حوزه فعالیت می‌کنند و تعداد اندکی از آنها شاخص و نامدارهستند. بنابراین بزرگ‌ترین مشکل و معضل، بحث تأمین پایدار رادیوایزوتوپ است. برای تولید رادیوداروها به وجود رآکتور نیاز است اما در کشور ما فقط یک رآکتور تحقیقاتی وجود دارد. با این وجود در یک دهه اخیر اجازه نداده‌ایم در تأمین رادیوداروها وقفه‌ای ایجاد شود. حتی در زمانی که کرونا بود، شرکت پارس ایزوتوپ توانست به مشتریان خود خدمات ارائه کند یکی از کارهای بزرگی که در۱۰سال اخیر انجام شد، همین مسأله بود. در کشوری که مشکلات دارویی شایع است، رادیوداروهایی که باید هر هفته تولید شوند، به‌موقع توزیع شدند. اگر در پارس ایزوتوپ می‌گویند جمعه‌ها تعطیل نیست،به دلیل این است که روزهای جمعه تولیدانجام می‌دهیم و هر شنبه موظفیم محصولات خود را در کل کشور توزیع کنیم. دراین ۱۰سال وقفه‌ای نداشته‌ایم. تأمین پایدار مسأله مهمی محسوب می‌شود که به لطف خداوند متعال در این کار موفق بوده‌ایم.
رآکتورهایی که درحال احداث‌هستند چقدر می‌توانند به فعالیت‌های شما کمک کنند و آیا می‌توان مراکز جدیدی در کنار این رآکتورها تأسیس کرد؟
درونی‌سازی زنجیره تأمین رادیوایزوتوپ‌ها، یکی ازاهداف مهم ما است و رآکتورها یکی ازاصلی‌ترین نیازها برای تولید رادیوایزوتوپ‌های دارویی و صنعتی هستند که راه‌اندازی آنها می‌تواند کمک فراوانی به تولید رادیوداروها کند. البته که همه رادیوایزوتوپ‌ها با رآکتور تولید نمی‌شوند؛ سیکلوترون و شتاب‌دهنده‌ها هم هستند. در ژنراتورها، ماده اولیه از سیکلوترون تولید شده یا رآکتور رادیوایزوتوپ مادر راتولید می‌کند. لزوما این چنین نیست که هر جا رآکتور ساخته شد، نیاز به احداث مرکز جدید رادیوداروها را مطرح کنیم. رآکتور تحقیقاتی در حال ساخت اصفهان بسیار شبیه رآکتور تهران خواهد بود و بر اساس پایه دانشی رآکتور موجود پایه‌ریزی می‌شود.ان‌شاءا...با احداث و راه‌اندازی رآکتور اصفهان، رادیوایزوتوپ‌های تولیدی برای تولید رادیودارو به تهران منتقل می‌شود.
چه تعاملاتی با وزارت بهداشت، ارگان‌های دولتی و مراکز علمی- تحقیقاتی دارید؟
در تولید رادیوداروها زنجیره‌ای از عوامل و ارگان‌ها نظیر خطوط هوایی، گمرک جمهوری اسلامی ایران به ویژه گمرک امام خمینی(ره)، بانک مرکزی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان غذا و دارو، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور و... دخیل هستند. وزارت بهداشت به بیشتر محصولات ما به‌ویژه قسمت فراوان رادیوداروهای درمانی، بیش از۸۰درصد یارانه می‌دهد. به عبارت بهتر در حوزه رادیوداروهای درمانی اکثر قریب به اتفاق را دولت یارانه می‌دهد و کمتر از۲۰درصد قیمت تمام شده را بیمار پرداخت می‌کند، با توجه به این موارد می‌طلبد که تعامل نزدیکی با وزارت بهداشت داشته باشیم.محصولات ما در کمیسیون قیمت‌گذاری سازمان غذا و دارو قیمت‌گذاری می‌شوند؛ بانک مرکزی در تأمین ارز مورد نیاز مواد اولیه و پرداخت آن همکاری دارد. روابط گمرک با ما بسیار اهمیت دارد و ترخیص‌هایی داریم که هر هفته در گمرکات انجام می‌شود. روند این تعاملات بسیار خوب است. برای فعالیت‌های پرتوی نیازمند دریافت مجوزهایی از مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور هستیم و این مرکز نیز با ما همکاری می‌کند.ما هرسال در قالب تفاهم‌نامه و قرارداد با سازمان غذاودارو، رادیوداروهای مورد نیاز مراکز پزشکی هسته‌ای کشور را که بیش از ۲۲۰ مرکز است، به‌صورت هفتگی تامین کرده و رادیوداروهای موردنیاز مراکز PET را روزانه تولیدوعرضه می‌کنیم.تفاوت رادیوداروها با دیگر داروها این است که هر هفته باید تولید شوند و به دست مصرف‌کننده برسند؛ پس نظم، انضباط و دقت بالا در کار بسیار اهمیت دارد.عواملی نظیر گمرک، بانک مرکزی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور و خطوط هوایی در زنجیره تولید رادیوداروها درگیر هستند. کافی است یکی از این عوامل کار خود را صحیح و به‌موقع انجام ندهد تا ببینید چه اتفاقی می‌افتد. همکاران من در طول هفته در حال فعالیت هستند. این تلاش‌ها از لحظه ترخیص و تولید و در انتها توزیع در کل کشور ادامه دارد. به‌حتم عنایات الهی پشتوانه کار ماست. همت بالا و صمیمیت کارکنان در کار و همدلی آنها با هم باعث شده که با وجود سختی‌هایی که برشمردم، بتوانیم سالهای طولانی از عهده این کار برآییم. از عوامل و ارگان‌های دولتی، بانک مرکزی و گمرک جمهوری اسلامی ایران که ما را در این کار سخت یاری کرده‌اند، تشکر می‌کنم.
تعاملات‌تان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و در سطح بین‌الملل چگونه است؟
ما در ارتباط مستقیم با آژانس نیستیم. رابطه اصلی با آژانس را دفتر همکاری‌های علمی سازمان (NLO) و معاونت بین‌الملل دارند. اما آژانس با ما در برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارشناسان دیگر کشورها همکاری می‌کند. مثلا در آینده نزدیک، کشورهای عضو آژانس برای آموزش به ایران می‌آیند،پیش ازاین نیز تعدادی از کارشناسان کشورهای همسایه، دوره‌هایی را گذرانده‌اند.هرسال در نمایشگاه‌های مطرح دنیا شرکت می‌کنیم تا تعاملات‌مان را با دنیا حفظ کرده و بخشی از دستاوردهای مهم کشور در فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای را به دنیا معرفی کنیم. تلاش ما این است که در همایش‌های موثر مانند همایش‌هایی که سالانه در اروپا برگزار می‌شود، شرکت کنیم. امسال در وین و نیز در همایش دوسالانه آمریکای لاتین در آرژانتین حضور داشتیم.تلاش ما حضور موثر در عرصه پزشکی هسته‌ای و رادیوداروها بوده است. با توجه به شرایط سختی که داریم، چند ماه پیش در آفریقای جنوبی بودیم.سعی کرده‌ایم در تمام همایش‌ها و کنگره‌های حوزه رادیوداروها و پزشکی هسته‌ای حضور موثری داشته باشیم. برای بسیاری از شرکت‌کنندگان در همایش‌هایی که می‌رویم، تعجب‌برانگیز است که ایران چطور به این سطح از فناوری دست یافته است. اگر ۱۰شرکت فعال در حوزه رادیوداروها با هم جمع شوند، شاید به‌سختی بتوانند ادعا کنند که به اندازه مجموعه پارس ایزوتوپ محصول داشته‌اند.مابه پشتوانه همان ۵۰سال وتلاش بیش ازیک دهه اخیر،دارای مجموعه گسترده‌ای از محصولات تشخیصی، تسکینی ودرمانی هستیم.برخی کشورها متعجب می‌شوند که ما چگونه دارای محصولات فراوان و توانمندی‌های بی‌شمار هستیم. این محصولات می‌تواند زبان مشترک همه ما باشد. در حال حاضر با وجود گسترش سرطان در تمام جهان، این بیماری به دشمن مشترک کشورها تبدیل شده است. برای آسیایی‌ها، آمریکایی‌ها، اروپایی‌ها و آفریقایی‌ها سرطان همان سرطان است.در حوزه تعاملات بین‌المللی گام‌های موثری برداشته‌ایم. ما به این فناوری، دیپلماسی علمی و فناوری می‌گوییم. وقتی با زبان رادیوداروها که بخشی از فناوری هسته‌ای است با آنها صحبت می‌کنیم و توانمندی‌های ایران را به آنها عرضه کرده و نشان می‌دهیم، ذهنیت‌ها تلطیف می‌شود. درحال حاضر ذهنیت همه در دنیا به‌دلیل هجمه‌هایی که علیه ما وجود دارد،این است که ایران دنبال کارهای غیرصلح‌آمیز است. یکی ازکارهای مااین است که تعاملات بین‌المللی رابه بهترین شکل انجام دهیم.دلیل این‌که هر سال در همایش‌های بین‌المللی شرکت می‌کنیم، این است که با معرفی محصولات خود، تعاملات‌مان را افزایش داده و نیز برند خود را معرفی کنیم و مهم‌تر این‌که در اوج تحریم‌های بین‌المللی نام ایران را مطرح کنیم.
در بحث صادرات چه فعالیت‌هایی داشتید و فعالیت‌های شما چه میزان ارزآوری داشته است؟
یکی از بهترین روش‌هایی که می‌توانیم فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای کشور را به دنیا معرفی کنیم،صادرات این فناوری است و در این راه بر دیپلماسی علم و فناوری و استفاده ازظرفیت‌های آن برای توسعه روابط تاکید دارم و معتقدم با ارسال یک محصول دارویی و فناوری خاص در حوزه دارویی و پزشکی، بهترین کمک را در مسیر ارتقای سیاست خارجی انجام داده‌ایم. ما به‌شدت پیگیر توسعه و انتقال دستاوردهای حاصل از این فناوری به دنیا هستیم تا اثبات کنیم ایران در این عرصه حرف‌های فراوانی برای گفتن دارد. برای انتقال فرهنگ و دیدگاه‌تان لازم نیست خودتان به آنجابروید، بلکه می‌توانیم بافناوری خود رامعرفی کنیم، بدون آن‌که هزینه‌های بالای دیپلماتیک پرداخت کنیم. به‌دلیل محدودیت‌های ناشی ازتحریم‌ها دردسترسی به حمل‌ونقل هوایی، نتوانسته‌ایم در حوزه صادرات چندان تاثیرگذار باشیم اما در حد توان، محصولات خود را در حوزه فناوری صلح‌آمیز در دنیا عرضه کرده‌ایم.ازمنظر دیگر؛ هدف ما دربحث صادرات، فقط ارزآوری نبوده است، بلکه به‌دنبال رقابت بوده‌ایم. به‌دلیل این‌که در داخل کشور تولیدکننده انحصاری هستیم؛ تنها راهی که می‌توانستیم محصولات خود را ازلحاظ کیفی ارتقا دهیم، این بود که شانه‌به‌شانه رقبای‌مان حرکت می‌کردیم و به خارج از کشور می‌رفتیم. در این مسیر تحت فشار فراوانی قرار گرفتیم تا بتوانیم با شرایط خاص کشور در حوزه جهانی رادیوداروها فعالیت کنیم که خوشبختانه این اتفاق رخ داد. تجربه خوبی بود که توانستیم با رقبای خود آشنا شویم و ببینیم دنیا به کدام سمت می‌رود. حرکت به سمت استانداردهای بین‌المللی و GMP اجتناب‌ناپذیر بود. فعالیت‌ها را ادامه داده و سال ۱۳۹۴ نخستین ارتباط خود را بابازارهایی مثل هند،مصر،عراق وگرجستان برقرار کردیم.تا سال۱۳۹۸ توانستیم محصولات مورد نیاز ۸۰بیمارستان هند را تامین کنیم. سپس به سمت تامین نیاز بازار مصر رفتیم. ما با مصر هیچ رابطه سیاسی نداشتیم ولی محصولات خود را به ۱۲بیمارستان مصر صادر می‌کردیم. به گونه‌ای این موضوع برای دولت مصر جذابیت داشت که در روزنامه‌های‌شان نوشتند: محصولات رادیواکتیو ایران وارد قاهره شد و مورد توجه دولت آنها و ما قرار گرفت. با تلاش‌های فراوان و حضور در همایش‌ها و عرضه محصولات خود توانستیم وارد بازارهای عراق، سوریه، گرجستان، نیوزیلند، شیلی و...شویم.این رونددرحال گسترش بودکه متاسفانه به تحریم سال۲۰۱۸برخوردکردیم وشرکت پارس‌ایزوتوپ جزو آخرین شرکت‌هایی بود که مورد تحریم قرار گرفت و به همین دلیل خطوط هواپیمایی بین‌المللی ارتباط خود را با ما قطع کردند. مهم‌ترین عامل در بحث صادرات، حمل‌ونقل هوایی و دسترسی است که متاسفانه این ارتباط قطع شد.پس از تحریم‌ها و با تلاش چندماهه موفق شدیم مجوز حمل مواد خطرناک توسط خطوط هوایی داخلی را دریافت کنیم. اما به دلیل این‌که کنسلی‌های هواپیماهای ایرانی بسیار زیاد بود؛ به تدریج بازارها را از دست دادیم. با مصر ارتباط‌مان بهطور کامل قطع شد، چون اصلا پروازی به آن سمت نداشتیم. درحال حاضر رادیوداروهای مورد نیاز کشور عراق را به‌صورت هفتگی و از طریق مرز زمینی تحویل می‌دهیم.بد نیست بدانید که ازجمله سرفصل‌های بیانیه‌های سازمان جهانی غذا و دارو این است که دارو شامل تحریم نیست پس نباید مشکلی در حمل‌ونقل وجود داشته باشد. اما در واقعیت این‌گونه نیست و ما دچار چالش جدی شده‌ایم. برای ما فرقی ندارد بیمار در کجای کره خاکی است. ما تلاش می‌کنیم هر جا که هست کمکش کنیم. لازمه این کار، داشتن دسترسی‌ها و امکانات است.علاوه بر این موارد، نقل‌وانتقال پول هم به دلیل تحریم‌ها با مشکل مواجه شده است. در حال حاضر چند محموله برای هند ارسال شده است، اما طرف مقابل نمی‌تواند پول ما را پرداخت کند و ما نمی‌توانیم پول حاصل از صادرات رادیوداروها را دریافت کنیم. زیرا تحریم هستیم ومعامله و رفت‌وآمدی هم اتفاق نمی‌افتد. دغدغه بزرگ در زمینه تحریم دارو، همین موضوع است.صادرات رادیوداروها با وجود همه چالش‌ها و مخاطرات، ارزآوری هم داشته است. حال نیز با وجود احداث مرکز تترا باید به جایگاهی برسیم که یک درصد از درآمد سالانه دنیا را داشته باشیم. اگر مسأله محدودیت دسترسی به حمل‌ونقل هوایی حل شود، این اتفاق دور از دسترس نخواهد بود. اکنون درآمد تجارت رادیوداروها حدود ۷تا۸میلیارد دلار است و پیش‌بینی می‌شود این درآمد تا سال ۲۰۳۰ حداقل به ۱۵میلیارد و حداکثر به ۳۰ میلیارد دلار برسد. چشم‌انداز ما تا سال۱۴۱۰این است که بتوانیم به ۲۰کشور جهان رادیودارو صادر کنیم. اگر وقفه تحریم اتفاق نمی‌افتاد، به حتم به این مهم دست می‌یافتیم.
پس از تحریم به مجامع بین‌المللی شکایت نکردید؟ آژانس تلاشی نکرد که این شرکت را از شرایط تحریم خارج کند؟
شعار آژانس بین‌المللی، اتم برای صلح است که از دل سخنرانی آیزنهاور رئیس‌جمهور وقت آمریکا در مجمع عمومی سازمان ملل استخراج شده است. سال‌ها بعد آقای آمانو مدیرکل اسبق آژانس، به اتم و صلح یک واژه دیگر که همان توسعه است، اضافه کرد. ماموریت آژانس استفاده از فناوری هسته‌ای برای آسایش و رفاه مردم است. انرژی یکی از محصولات فناوری هسته‌ای است و همه دستاوردهای این فناوری مانند برق، رادیودارو و ... برای آسایش و رفاه مردم است.ما ۱۰۰درصد همسو با شعار آژانس حرکت کرده و از اتم برای نجات انسان‌ها استفاده می‌کنیم. هدف ما در پارس ایزوتوپ در حوزه پزشکی هسته‌ای، تشخیص بهنگام و سریع هر بیماری و کاهش هزینه‌های درمان و در نتیجه کاهش ریسک مرگ‌ومیر است. هرچه تشخیص به‌موقع و درمان مؤثرتر باشد؛ از یک عمل جراحی پرهزینه جلوگیری خواهد شد. اگر به‌موقع تشخیص انجام شود، عکس‌العمل درمانی، صحیح‌تر و سریع‌تر خواهد بود.ما در زمینه صلح گام برمی‌داریم و به کاهش آلام مردم کمک می‌کنیم. چه برای کشور خود و چه برای تمام دنیا، صادرات رادیوداروها را انجام می‌دهیم. این حرفی بود که ما به خزانه‌داری آمریکا گفتیم. درحالی‌که گفته بودند که به علت وابستگی پارس ایزوتوپ به سازمان انرژی اتمی ایران، این شرکت باید در تحریم ثانویه بماند. ما گفتیم آیا برخلاف شعار و بیانیه آژانس حرکت کرده‌ایم؟ پس دلایل این تحریم، مسائل دیگری است و باید علت این کار را در موارد سیاسی جست‌وجو کرد.در حال حاضر شرکت پارس ایزوتوپ به سطحی ازفناوری رسیده است که شانه‌به‌شانه شرکت‌های بزرگ دنیا درحوزه رادیوداروها حرکت می‌کند. انجمن پزشکی آسیا و تمامNGOهای داخلی در حمایت از پارس ایزوتوپ بیانیه صادر کردند.تمام شرکت‌هایی که با ما کار می‌کردند به خزانه‌داری آمریکا نامه نوشتند. نماینده ما در هند به ترامپ نامه نوشت که شما سلامت مردم هند را به مخاطره انداخته‌اید.حتی مصری‌ها،عراقی‌ها وگرجستانی‌هاهم این کار راکردند. حتی پزشکانی نیز از انجمن پزشکی آمریکا به ترامپ نامه نوشتند.دنیا نسبت به تحریم پارس ایزوتوپ عکس‌العمل نشان داد، هرچند نتیجه‌ای نگرفتیم، ولی این اتفاق افتاد.
و سخن پایانی.
تأثیر فناوری هسته‌ای در حوزه‌های انرژی و سلامت را می‌بایست بیشتر مورد توجه قرار داد. درسال۲۰۵۰ جمعیت جهان بیشتر از مجموع انرژی مصرفی جهان در کل تاریخ، انرژی مصرف خواهد کرد. بزرگ‌ترین دغدغه دنیا در آینده، مسأله تأمین انرژی است. ما باید از هم اکنون به فکر آینده باشیم، نه این‌که شعار بدهیم. انرژی در جهان امروز یک عامل راهبردی است و اغلب کشورهای جهان که دنبال اعمال قدرت هستند، نگاه خاص و ویژه‌ای به این مقوله دارند و تاسال ۲۰۳۰ بیش از نیمی از مردم جهان دچار کمبود آب می‌شوند. آلودگی‌های محیط‌زیست، کربن و گوگرد ناشی ازسوخت‌های فسیلی و بالا رفتن دمای زمین از بزرگ‌ترین مشکلات بشر هستند.سوخت‌های فسیلی بسیار محدود بوده و متعلق به نسل‌های آینده نیز هستند. باید بپذیریم که مقوله انرژی برای کشورهای صاحب قدرت نقش موتور محرکه اقتصاد و تولید ملی را دارد و تعیین‌کننده جایگاه آنها دردنیاست و در واقع تضمین‌کننده منافع و امنیت ملی آنها محسوب می‌شود. بنابراین در دو دهه آینده، تولید انرژی هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های اتمی به‌عنوان تنها راه خروج از بحران انرژی است زیرا دنیا به مصرف انرژی عادت کرده است.و اما در حوزه سلامت، می‌دانیم که بیماری‌ها به شدت زندگی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده‌اند و سرطان بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی، دومین عامل مرگ‌ومیر در جهان محسوب می‌شود. پیش از این سرطان یک بیماری معمول در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته بود، ولی در حال حاضر بسیار نگران‌کننده است و حتی بسیاری از این کشورها برای مقابله با این بیماری مجهز نیستند. یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری، مقابله و مبارزه با سرطان که دشمن مشترک همه انسان‌ها بوده و عامل وحشتناک و ترسناک مرگ‌ومیر در دنیاست، استفاده از ابزارهای فناوری هسته‌ای نظیر شتاب‌دهنده‌های الکترون، رادیوتراپی، پروتون‌تراپی، یون‌درمانی و به ویژه رادیوداروهاست. برای همین یکی از اهداف و برنامه‌های آینده شرکت پارس ایزوتوپ، تمرکز و تلاش برای تولید محصولات جدید و رادیوداروهای درمانی برای کاهش رنج و درد بیماران و مبارزه با این عامل مرگ‌ومیر و ارتقای خدمات‌رسانی است و این مهم جز با سرمایه‌گذاری‌های فراوان، تلاش و همت بلند متخصصان این سرزمین که عِرق وطن دارند؛ میسر نخواهد شد.
در پایان باید تأکید کنم که خواست و اراده فقط با شعار محقق نمی‌شود بلکه باید از خود شروع کنیم و منتظر دیگری نباشیم. ما در کشور بیشترین منابع و کمترین مشکل را در این زمینه داریم اما باید شیوه مدیریتی در این عرصه را اصلاح کنیم.
به امید روزهای بهتر...
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
هنگامه بیداری فرهیختگان در غرب
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
۸۵ درصد مدارس کشور اتاق بهداشت ندارند | جای خالی ۱۶ هزار مربی سلامت در مدارس
در واکنش به حمله رژیم صهیونیستی به ایران مطرح شد
اسرائیل در ورطه تصمیمات اشتباه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
کوه موش زایید!
گفت و گو
گفتوگوی «قاب کوچک» با غلامحسین لطفی کارگردان و بازیگر پیشکسوت سینما و تلویزیون
برای کار التماس نمی‌‌کنم
دکتر فؤاد ایزدی در گفتوگو با «جامجم»:
آمریکا در بحث فلسطین در حال تحول است
گفتوگوی «جامجم» بارئیس مرکز طرح، برنامه و بودجه سازمان صدا و سیما
تحول در بودجه تولید با شاخصهای کیفی
رییس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت در گفتگو با جام جم آنلاین: