اولین تجربه پارلمانی در ایران

به گزارش جام‌جم آنلاین، وقتی فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه امضا شد در بیست‌وهفتم جمادی الثانی/ بیست‌وششم مرداد رجال و علما در مدرسه نظام برای تدوین نظام نامه انتخابات نشستی برگزار کردند. در جلسه، مشیرالدوله پس از سخنرانی در باره فرمان مشروطه از حاضران خواست پنج نفر را برای تدوین نظام نامه انتخاب کنند. حاضران نیز مرتضی قلی خان صنیع الدوله، میرزاحسن‌خان مشیرالملک، میرزاحسن خان موتمن‌الملک، مهدی قلی خان مخبرالسلطنه و میرزاحسن خان محتشم السلطنه را برای تنظیم نظام نامه انتخاب کردند. پس از توشیح نظام نامه توسط مظفرالدین شاه، انتخابات تهران زیرنظر هیات ناظری متشکل از نمایندگانی از حکومت تهران، قاجار، علما، تجار و اصناف در ۲۵ شهریور همان سال برگزار شد. این انتخابات طبقاتی و صنفی بود و هر طبقه از روحانیون، شاهزادگان، اعیان و اشراف، تجار، زارعین و اصناف از میان خود نمایندگانی برای حضور در مجلس انتخاب کردند و آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی علاوه بر نمایندگی طبقه علما، نمایندگی اقلیت‌های مذهبی یهودیان و ارامنه را نیز برعهده گرفتند. مرحله بعد تعیین روز آغاز به کار مجلس بود که بنا شد بدون توجه به نتایج انتخابات سایر شهرها، مجلس اول با حضور نمایندگان تهران افتتاح شود. از این رو مشیرالدوله دعوت نامه‌ای برای عموم علما، وزراء، شاهزادگان، اعیان و سفرای خارجه ارسال و از آن‌ها برای مراسم افتتاح مجلس شورای ملی دعوت کرد.

 

اولین جلسه مجلس شورای ملی، با حضور نمایندگان مجلس، علمای اعلام، شاهزادگان، سفرای کبری و وزرای مختار، سایر بزرگان پایتخت و مقامات حکومتی و اداری در چهاردهم مهر ۱۲۸۵ ش برابر با ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ق در کاخ گلستان تشکیل شد. در این مراسم، مظفرالدین شاه را که به خاطر مریضی و بدحالی وضیت مناسبی نداشت به زحمت به مجلس آوردند و بر روی صندلی نشاندند. شاه قاجار که روز‌های آخر عمر را می‏گذراند، با صدای ضعیف و لرزان گفت: ده سال است آرزوی این روز را داشتم، الحمداللَّه که به مقصود خود رسیدم. پس از آن، انتخابات داخلی مجلس انجام گرفت و کار آن آغاز شد. مهم‌ترین اقدام این دوره از شکل گیری مجلس تصویب قانون اساسی ایران بود.

 

 

 

سرانجام در اولین دوره مجلس شورای ملی، هیاتی مأمور تدوین قانون اساسی گردید و قانون مزبور به اسم نظامنامه سیاسی در ۵۱ اصل، تهیه و تنظیم و پس از تصویب نمایندگان به تأیید شاه رسید. مجلس اول در واقع یک مجلس انقلابی بود و در استقرار اصول عدالت و قطع نفوذ متنفذین و مستبدین اهتمام بسیار داشت.

 

از زمان صدور فرمان مشروطیت نمایندگان در پی تدوین قانون اساسی بودند. برخی از کوشندگان که تمایلات غربی داشتند سعی کردند در مسیر تدوین قانون اساسی آن را از قوانین غربی کپی برداری کنندن از سویی دیگر روحانیت هم می‌کوشید تا قانون اساسی منطبق با شرع باشد. از سویی دیگر برخی از نمایندگان هم همچنان وابستگی به نهاد‌های قدرت و استبداد داشتند در تلاش بودند تا اختیارات بیشتری را به شاه واگذار کنند. سرانجام متن قانون اساسی با ۱۵۱ اصل نوشته شد و در تاریخ ۱۴ ذیقعده سال ۱۳۲۴ به امضاء مظفرالدین شاه رسید. بعد از امضای شاه، بساط چراغانی در پایتخت براه افتاد، اما این جشن و شادی عمر دراز نداشت، چون پنج روز بعد از آن مظفرالدین شاه، زمامدار بیمار قاجار درگذشت و محمدعلی شاه جایگزین او شد.

 

 

 

نخستین قانون اساسی ایران معروف به نظامنامه سیاسی، چون با عجله تدوین شده بود در برگیرنده همه خواسته‌های مردم نبود. به همین علت در زمان محمدعلی شاه متمم قانون اساسی در صدو هفت ماده به تصویب مجلس شورای ملی رسید.  

اولین قانون اساسی به مدت ۷۲ سال رسمیت داشت و گرچه در برخی از مقاطع تاریخی دستخوش تغییرات و دگرگونی شد، اما در بسیاری از بند‌ها منطبق با همان اصول اولیه بود. از برخی جهات این قانون دارای اصولی بود که در آن آزادی بیان محترم شناخته می‌شد و موضوعات فرهنگی کرامت داشت.  

در اصول ۱۸ و ۱۹ آزادی تحصیل و تعلیم علوم و معارف به رسمیت شناخته شده بود ودر اصل ۲۰ آزادی مطبوعات در چارچوب شرع مورد تاکید قرار گرفته بود. در عین حال در اصول ۷۷ و ۷۹ چگونگی رسیدگی به جرم‌های مطبوعاتی و ضروری بودن حضور هیأت منصفه در دادگاه‌های مطبوعاتی قید شده بود. همچنین در دومین اصل از مواد اساسی اصول نظامنامه سیاسی مجلس شورای ملی درباره مصوبات و قوانینی که در مجلس مزبور طرح و تصویب می‌شد، این قید آمده بود که بر این قوانین پنج تن از علما و مجتهدان طراز اول نظارت داشته باشند تا چیز خلاف شرع و دین به تصویب نرسد.

 

 با توجه به حضور گسترده اصناف در اولین تجربه پارلمانی در ایران شاید تعبیر مجلس مردمی برای این دوره از فعالیت نمایندگان بیراه نباشد. نکته دیگر این‌که در این دوره، خبری از صندلی وکلا نبود و جایی را هم برای جلوس هیات رئیسه مجلس در نظر نگرفته بودند بلکه همه روی فرشی در کف تالار بهارستارن می‌نشستند و هر وکیلی که وارد می‌شد صلوات می‌فرستادند و دیگر وکیلان هم به احترام او بر می‌خواستند. به تدریج روند کار مجلس سر و شکل تازه‌ای پیدا کرد و بعد از تنظیم نظام نامه دیگر این قبیل سلام و احوالپرسی‌ها ممنوع شد.  پارلمان در اولین دوره فعالیت خود سه رئیس به خود دید: دوره اول: مرتضی قلی‌خان هدایت (۱۲۸۵)، حاج میرزا محموخان (۱۲۸۶)، میرزا اسماعیل خان (۱۲۸۷).

 

مجلس شورای ملی در اولین تلاش پارلمانی خود فعالانه تلاش کرد تا میراث ماندگاری از خود بجای بگذارد. با این وصف، بروز اختلافات میان نمایندگان مختلف که برخی از آن‌ها نگاه صنفی داشتند و گروهی دیگر هم وابسته به جریان سلطنت بودند و بخشی از آنان هم شامل روشنفکرانی می‌شدند که ضعف کشور را ناشی از سیطره سنت می‌دانستند و در پی تلاش برای نفوذ فرهنگ غرب بودند باعث شد که بسیاری از اهداف این تجربه به ثمر نرسد.  

با این حال، اولین دوره فعالیت مجلس شورای ملی مصوبات تاثیرگذاری داشت. از جمله این‌که نظام نامه داخلی دارالشورای ایران در ۹۰ ماده به تصویب رسید و همچنین نظام نامه اساسی مشتمل بر ۵۱ ماده تدوین شد و در پی آن متمم قانون اساسی نیز در ۱۰۷ ماده البته با تاخیر از سوی محمدعلی شاه به امضا رسید. تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی در ۱۲۲ ماده، قانون بلیده در ۱۰۸ ماده، قانون مطبوعات در ۵۲ ماده، قانون تشکیل ایالات و ولایت شمنال ۴۳۲ ماده، قانون وظایف یا مستمریات در ۱۰ ماده، قانون ممیزی علمی، قانون انجمن‌های تجارتی، قانون رشوه و مجازات آن، قانون تعیین مقرری دربار سطنیت، قانون عدلیه و همچنین ترتیب بودجه و تعیین مخارج ادارات از جمله فعالیت‌های نمایندگان در اولین دوره از تلاش پارلمانی وکیلان مجلس بود.

 

 

 در نهایت مجلس اول در دوم تیر ۱۲۸۷ توسط روس‌ها به توپ بسته شد و این تعطیلی تا زمان فتح تهران و تشکیل مجلس عالی ادامه یافت.