روایت زنانه اربعین

نقش برجسته بانوان تعزیه‌خوان بوشهری در تعزیه اربعین به‌دلیل حضور پررنگ حضرت‌زینب(س) و مرثیه‌سرایی این بانوی قهرمان کربلا در بازگشت اسرا و در کنار قبور مطهر شهدای عاشورا به طرز شگفت انگیزی به چشم می‌آید. همچنین آیین‌هایی مثل عَلَم‌کشون در شهر خورموج و مختگ‌گردانی به یاد شش‌ماهه شهید دشت کربلا از دیگر مراسمی است که با نقش‌آفرینی ویژه زنان همراه است. آیینی که به خاطر جایگاه خاص‌شان در فرهنگ ایرانی ـــ اسلامی در فهرست آثار ناملموس فرهنگی کشور به ثبت رسیده است.
کارگردان هیأت تعزیه‌خوانی عاشقان ثارا... دهقاید به‌عنوان یکی از تعزیه‌خوانان برجسته و پیشکسوت استان بوشهر، با اشاره به نقش و رسالت تاریخی زنان در واقعه عاشورا به‌ویژه حوادث بعد از عاشورا به جام‌جم می‌گوید: مجالس مختلف تعزیه‌خوانی در این استان در باب شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش به‌ویژه در دهه اول محرم و همچنین دهه آخر صفر برگزار و اجرا می‌شود که در این مجالس شبیه‌خوانان به‌صورت تمثیلی ایفاگر نقش تعدادی از شهدای مظلوم واقعه عاشورا هستند و مردم با تماشای این اجراها به یاد شهدای واقعه، عزاداری و ماتم‌داری می‌کنند.
سیدحسین جعفری با بیان این‌که ام‌لیلا مادر حضرت علی‌اکبر(ع)، رباب مادر حضرت علی‌اصغر(ع)، شهربانو مادر حضرت سجاد(ع)، حضرت سکینه دختر فاضل امام‌حسین(ع)، مادر حضرت قاسم‌بن‌الحسن(ع) و ام‌وهب از مهم‌ترین نقش‌هایی است که بانوان در تعزیه و مجالس مختلف شبیه‌خوانی بوشهر اجرا می‌کنند، ادامه می‌دهد: همچنین مجالس شهادت حضرت معصومه(ع) و حضرت‌رقیه(ع) و بازگشت کاروان اسرا به مدینه از جمله تعزیه‌هایی هستند که شبیه‌خوانان زن در نقش‌های حضرت معصومه(س)، حضرت رقیه(س) و ام‌البنین مادر بزرگوار حضرت ابوالفضل العباس(ع) برای اجرای آنها مشارکت فعال و برجسته‌ای دارند.

بانوان؛ ارکان عزاداری بوشهر

مسئول ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بوشهر می‌گوید: از هفت پرونده تدوین‌شده چهار اثر آیینی و فرهنگی، مربوط به جلوه‌ها، مراسم‌ آیینی و رسوم مختلف عزا و شادی است که در سال ۱۴۰۰برای ثبت در فهرست آثار ناملموس فرهنگی به مرکز ارسال شد و پس از تایید در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
سودابه معموری با بیان این‌که تکمیل پرونده‌ها شامل تحقیقات میدانی و کتابخانه‌ای است که در کنار مستندنگاری تصویری انجام شده، ادامه می‌دهد: هدف از ثبت آثار، ماندگاری میراث‌فرهنگی ملموس و ناملموس است، زیرا با ثبت آثار، ضوابط حفاظت و حراست از آنها تغییر می‌کند و با پشتوانه و حمایت قانونی لازم، زمینه حفظ و احیای آنها نیز فراهم می‌شود.
 وی با تاکید بر این‌که برای اجرای تمام تعزیه‌ها در کشور از شبیه‌خوان مرد با روپوش و روبند خاص در نقش‌های بانوان استفاده می‌شود، می‌افزاید: زنان هنرمند بوشهری با تبحر و مهارت خاصی که زبانزد است با هنرمندی تمام به اجرای مؤثر و ماندگار نقش‌هایی چون حضرت زینب(س) و سایر اهل‌بیت(ع) که در حادثه عاشورا و حوادث پس از آن حضور داشته‌اند، می‌پردازند و این وجه تمایز از ویژگی‌های منحصر به فرد تعزیه بانوان در استان بوشهر است. آنها حتی در به‎کارگیری هنروران برای ایفای نقش اهل‌بیت امام حسین(ع) از زنان سادات استفاده می‌کنند تا تأثیرگذاری بیشتری بر تماشاگران و عزاداران حسینی داشته باشند.

بنیان‌گذار تعزیه‌خوانی زنان در بوشهر

حاج‌حسن فخاری، پیشکسوت تعزیه‌خوانی بوشهر است که از سال‌ها پیش هیأت تعزیه‌خوانی روستای درودگاه در شهرستان دشتستان با طرح‌ها و ایده‌های او در کشور مطرح شده ‌است، نقطه آغاز حضور ملموس زنان در تعزیه را این‌گونه روایت می‌کند: سال۶۲ تعزیه کاروان شهادت برای نخستین بار با حضور زنان برای ایفای نقش اصلی در درودگاه اجرا شد و از آن زمان گروه‌های تعزیه‌خوانی از شبیه‌خوان زن در نقش‌های حضرت زینب(س) و سایر اهل‌بیت امام‌حسین(ع) استفاده کردند.
به‌گفته فخاری، این موضوع پیش از این سابقه نداشت و در تعزیه‌های اجراشده معمولا زنان و دختران خردسال به‌صورت نمادین در خیمه‌ها فقط نقش هنروری داشتند اما در تعزیه درودگاه برای نخستین‌بار از شبیه‌خوان زن در نقش حضرت زینب(س) استفاده شد و خانم مریم رنجبر را می‌توان نخستین شبیه‌خوان زن در بوشهر نامید.
وی تأکید می‌کند مجوز شرعی اجرای زنان در تعزیه از مرحوم آیت‌ا... اراکی گرفته شده است.

جا پای پدر

زهرا فخاری، دخترحاج‌حسن فخاری یکی از بانوانی است که از خردسالی تاکنون در اجراهای مختلف در مجالس تعزیه‌خوانی نقش‌های متفاوتی بازی کرده است. 
وی با بیان این‌که پدرش همیشه به‌دنبال ایده‌های نو و جدیدی در تعزیه بود و فرزندانش را از دوران شیرخوارگی به‌عنوان شبیه حضرت علی‌اصغر(ع) در اجرای تعزیه مشارکت می‌داد، به جام‌جم می‌گوید: در اوایل دهه۶۰ پدرم ایده جدیدتری را اجرا کرد و به خانم رنجبر به‌عنوان شبیه‌خوان حضرت زینب(س) فرصت اجرای میدانی دادند و سال‌ها بعد هم من  اجازه گرفتم تا به‌عنوان شبیه‌خوان حضرت سکینه(س) اجرای میدانی داشته باشم. در آن زمان ۱۳ساله بودم.
این شبیه‌خوان زن ادامه می‌دهد: وضعیت شبیه‌خوانان زن نسبت به سال‌های قبل بهتر شده، چون در اوایل کار با واکنش‌های غیرقابل‌قبولی از سوی اطرافیان مواجه می‌شدیم. زینب‌خوانی و سکینه‌خوانی توسط مردان تعزیه‌خوان امری رایج و مرسوم بود اما مردم اجرای زنانه را برنمی‌تابیدند و به‌زعم عده زیادی این کار، ناپسند تلقی می‌شد. البته پدرم از مراجع تقلید مجوز تعزیه‌خوانی بانوان را گرفتند و بعد از تحقیق‌های زیاد و با تغییراتی که در نوع خوانش، گفتار و حرکت تعزیه به‌وجود آوردند، توانستند زمینه حضور زنان را فراهم آورند.