ترانزیت؛ درآمد پایدارتر از نفت

کالاها در این مسیر با گذر از روسیه و قزاقستان از یکی از دو مرز ریلی ایران در سرخس و اینچه‌برون وارد کشورمان می‌شود و از طریق خط‌آهن به بندرعباس می‌رسد.

در بخش غربی این کریدور که از جمهوری آذربایجان می‌گذرد، ‌احداث خط ریلی رشت ــ آستارا به تکمیل حلقه مفقوده مسیر ریلی این مسیر منجر خواهد شد. برخی کارشناسان بر این باورند درآمدهای بخش ترانزیت نمی‌تواند تضمینی به‌عنوان درآمد پایدار دولت باشد اما بررسی‌ها نشان می‌دهد درآمدهایی مانند نفت به دلیل اینکه تحریم پذیر است پایدار نیست و نوسان دارد. برآوردها نشان می‌دهد درآمد از بخش ترانزیت نه‌تنها قابل تحریم نیست بلکه افزایش ۲۰ برابری‌آن پیش‌بینی شده است. در این گزارش به مزایای کریدور شمال-جنوب پرداخته‌ایم که جزئیات آن را در ادامه می‌خوانید. 

به‌تازگی توسعه کریدور بین‌المللی شمال ــ جنوب به‌دلیل مزایای اقتصادی و همچنین جهت‌گیری اقتصاد روسیه از غرب به شرق در کانون توجهات روس‌ها قرار گرفته است. در این میان، ایران یکی از کشورهای کلیدی این مسیر است که علاقه زیادی به این پروژه دارد و به‌دنبال بهره‌برداری از آن در راستای بهبود سیاست خارجی و موقعیت اقتصادی خود است. توسعه پروژه کریدور حمل‌‌ونقل بین‌المللی شمال ــ جنوب اواخر سال۱۹۹۹ میلادی به‌وسیله روسیه، ایران و هند کلید زده شد. در همان سال، شرکت‌های ترابری این سه کشور قرارداد کلی برای حمل صادرات و واردات کانتینری در امتداد کریدور روسیه ــ دریای خزر ــ ایران ــ هند ــ سریلانکا امضا کردند. در این توافق‌نامه، زمان تقریبی حمل‌ونقل محموله‌های کانتینری، نرخ‌های تقریبی و توزیع مسئولیت‌ها میان طرف‌ها پیش‌بینی شده است. به‌تدریج کشورهایی مانند قزاقستان، بلاروس، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، سوریه، عمان و بلغارستان به‌عنوان عضو ناظر به توافق‌نامه پیوستند. هدف اصلی پروژه کاهش زمان حمل‌ونقل محموله‌ها میان روسیه و هند و همچنین ایجاد مسیر جایگزین برای کانال سوئز در مصر بود تا این مسیر کوتاه‌تر و راحت‌تر شود.

این کریدور ۷۲۰۰ کیلومتری سن‌پترزبورگ روسیه را به‌وسیله عملیات حمل‌ونقل ریلی، دریایی و رودخانه‌ای به بمبئی هند متصل می‌کند. برای حمل کالا از کریدور شمال ــ جنوب از سه مسیر استفاده می‌شود: دریای خزر و از مسیر بنادر آستاراخان، علیا و ماخاچ‌قالای روسیه. ناحیه شرقی شامل اتصال مستقیم ریلی از مسیر قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان با دسترسی به شبکه راه‌آهن ایران ناحیه غربی نیز شامل آستاراخان ــ ماخاچ‌قالا ــ سامور است که از مسیر جمهوری آذربایجان به آستارا وصل می‌شود. برای عملیاتی‌شدن ناحیه غربی، تکمیل راه‌آهن رشت ــ آستارا در ایران ضروری است و همچنین تمامی این مسیرها از بندرعباس عبور می‌کند. با راه‌اندازی ناحیه غربی، ترانزیت‌بار از این مسیر می‌تواند تا سطح ۴۰ میلیون تن افزایش یابد، در حالی که حمل کل بار کریدور شمال ــ جنوب باید از ۱۵‌میلیون تن کنونی به ۴۱ تا ۴۵ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ میلادی افزایش یابد و در بلندمدت به ۱۰۰ میلیون تن برسد. طبق توافق انجام شده، روسیه برای تکمیل راه‌آهن رشت ــ آستارا ۱.۳میلیارد یورو سرمایه‌گذاری خواهد کرد که با تکمیل آن، راه‌آهن روسیه به بنادر جنوبی ایران متصل و دسترسی مستقیم روس‌ها را به خلیج‌فارس امکان‌پذیر می‌کند. همچنین این کریدور دسترسی روسیه را به بازارهای پاکستان، هند و آسیای جنوب‌شرقی می‌گشاید.
   
اهمیت کریدور شمال ــ جنوب برای ایران
ایران به چند دلیل این پروژه را برای توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود بسیار مهم می‌داند. نخست، این‌که مقام‌های ایرانی برخلاف بسیاری از کشورهای حوزه خلیج‌فارس، رویکردی مستقل از غرب دنبال می‌کنند. به همین دلیل تهران تلاش می‌کند همکاری خود را با بزرگ‌ترین کشورهای شرق، هند، چین و روسیه و برخی کشورهای مسلمان توسعه دهد. از این منظر، پروژه چندوجهی کریدور شمال ــ جنوب در صورت به ثمر نشستن و اثربخشی عملیاتی، به‌عنوان نمایشی از همکاری فشرده میان کشورهای بزرگ اوراسیا در برابر سیاست‌های توسعه‌طلبانه غرب خواهد بود که نقش مهمی در ژئوپلیتیک جهانی ایفا می‌کند. اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) یک اتحادیه اقتصادی میان‌دولتی شامل بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان است. اعضای ناظر این اتحادیه ازبکستان، مولداوی و کوبا هستند. پیش از این، وزیر تجارت اتحادیه اقتصادی اوراسیا با بیان این‌که متن توافق‌نامه دائم تجارت آزاد این اتحادیه با ایران نهایی شده و آماده طی مراحل امضا و تصویب در مجالس است، گفته بود: این اتحادیه آماده است که حجم تجارت با ایران را به ۳۰ میلیارد دلار ارتقا دهد.همچنین ایران از منظر اقتصادی انتظار منافع بسیاری از این طرح دارد. کریدور شمال ــ جنوب پس از تکمیل به مهم‌ترین مرکز حمل بار در مسیر اروپا به آسیا تبدیل می‌شود و کالاهای روسیه و آسیای مرکزی به بنادر خلیج‌فارس ایران دسترسی خواهد داشت که به افزایش گردش کالایی، احیای تجارت دریایی ایران و رشد اقتصادی مناطق پیرامون منجر خواهد شد. بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده در مراحل اولیه ۲۰ میلیون تن بار در سبد تجارت کشورها قرار می‌گیرد و از مسیر ایران عبور می‌کنند. 
   
افزایش درآمد ترانزیتی
درآمد ترانزیتی کشور اکنون حدود یک میلیارد دلار است که براساس برآوردهای صورت گرفته در صورت تکمیل این درآمد ۲۰برابر خواهد شد. برخی کارشناسان و مقامات دولت نیز آن را با درآمدهای نفتی مقایسه می‌کنند اما باید توجه داشت این نوع درآمدها اصلا با درآمدهای نفتی قابل مقایسه نیست. به این دلیل که درآمدهای نفتی در اختیار کشور نیست و قابل تحریم است اما این نوع درآمدها قابل تحریم نخواهد بود. به این دلیل که با راه‌اندازی کریدور شمال ــ جنوب هزینه تجارت کشورها کاهش می‌یابد و قاره آسیا به اروپا متصل می‌شود. در این صورت کشورها هزینه‌ها را به موقع پرداخت می‌کنند تا هزینه تجارت‌شان کاهش یابد. 
   
کاهش هزینه و زمان
این مسیر مهم‌ترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپاست که مسافت ۱۶ هزار کیلومتری حمل بار از طریق کانال سوئز را با یک مسیر ۷۰۰۰ کیلومتری جایگزین کرده و در مقایسه با مسیرهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا ۴۰درصد کوتاه‌‌تر و از نظر هزینه تا ۳۰ درصد ارزان‌‌تر است. راه‌گذر شمال ــ جنوب یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی در آسیای میانه است و کشورهای در مسیر این راه‌گذر هر یک با تشکیل اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری، در رقابتی همه‌جانبه به توسعه و تجهیز بنادر، جاده‌ها، ترمینال و مسیرهای ریلی خود می‌پردازند. این راه‌گذر ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه را از طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج‌فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد. در این میان اتصال دریای عمان و بندر چابهار در ساحل شرق دریای مکران به عنوان بندری استراتژیک به این راه‌گذر در مبادله کالا به شرق کشور و همسایه‌های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفاد خواهدکرد.
   
اتصال خزر به خلیج‌ فارس
این پروژه یک ترانزیت چندوجهی است؛ به این معنا که دو حمل دریایی، یکی حمل دریایی خزر و دیگری حمل جنوب را شامل می‌شود و توسط یک بارنامه سراسری از طریق ترکیب خشکی و دریا انجام و کشتی به مقصد می‌رسد. کاهش هزینه‌های حمل شامل هزینه بنادر و گمرک، کاهش مدت‌زمان ماندگاری کانتینرها، سرعت در تحویل کالا؛ حذف خطر صاحبان کالا در حمل داخلی کانتینر پر و خالی، سند حمل معتبر جهت مسائل حقوقی و جبران خسارت احتمالی، تسریع در عملیات بانکی و افزایش اعتبار تجاری از مزایای بارنامه سراسری است.

پیش‌بینی افزایش حجم تجارت
وزیر تجارت اتحادیه اقتصادی اوراسیا با اشاره به روند رو به رشد ترانزیت کالا در کریدور شمال ــ جنوب گفت: این کریدور، ظرفیت‌های بسیار زیادی دارد و امیدواریم میزان حمل بار در این گذرگاه بین‌المللی به ۴۰ میلیون تن در سال ۲۰۳۰ میلادی افزایش یابد.

آندری اسلپنف در این باره افزود: سال ۲۰۲۲، میزان حمل و نقل کالا در این کریدور نسبت به سال قبل از آن، افزایش ۲۱ درصدی داشت و به ۱۷ میلیون و ۵۰۰ هزار تن رسید.وی عنوان کرد: کریدور شمال ــ جنوب در مسیر روسیه-ایران -هند، فرصت خوبی برای همکاران و شرکای ما در قزاقستان و ترکمنستان است و همچنین تولیدکنندگان دیگر مناطق همچون سیبری برای دسترسی به بازارهای آسیایی را فراهم خواهدکرد.

وزیر تجارت اتحادیه اقتصادی اوراسیا گفت: در مسیر سنتی از طریق عبور در کانال سوئز، جابه‌جایی محموله‌های بار در مسیر هند تا سن‌پترزبورگ ۴۵ روز طول می‌کشد که با استفاده از مسیر مستقیم در کریدور شمال-جنوب به ۱۰ روز کاهش می‌یابد.

وی با اشاره به امضای قرارداد ساخت راه‌آهن رشت ــ آستارا توسط دولت‌های ایران و روسیه گفت: ساخت این بخش از مسیر ریلی به عنوان حلقه مفقوده کریدور شمال- جنوب اهمیت زیادی در اتصال سواحل دریای بالتیک به سواحل هند از طریق خطوط آهن دارد

اسلپنف در عین حال گفت: علاوه بر ساخت زیرساخت‌ها، موضوعات دیگری هم هست که باید به آنها بپردازیم؛ از جمله این‌که روندهای اداری و دولتی را تسهیل کنیم تا کالاها در عبور از مرزها دچار مشکل نشوند.