تجسمی از عید ولی

در حقیقت شمایل‌نگاری نه به عنوان یک کار هنرمندانه، بلکه کاری عبادی است که توسط افراد مؤمن و برای عرض ارادت و عشق به محضر بزرگان قدسی انجام می‌شود. در دین اسلام نوعی از تصویرسازی توسط هنرمندان ایرانی شکل گرفت که صور انسانی بزرگان دین، پهلوانان و اسطوره‌ها را بازنمایی می‌کرد که به دور از شبهاتی بودند که بعضا در ترسیم صورت انسانی را مترادف با بت‌پرستی می‌دانستند. هنرمندان مسلمان ایران این نوع بیان جدید هنری را به جایگاهی رسانند که امروز مردم پیوندی عمیق با آثار نقاشی مذهبی دارند. شمایل‌نگاری در دوره اسلامی از زمان آل‌بویه رونق گرفت و نمونه‌هایی از آن در کتاب‌های دینی قابل مشاهده است. این روند در دوره قاجار به اوج خود رسید و تعداد زیادی از شمایل‌ ائمه‌اطهار به تصویر کشیده شد که برای نصب در اماکن مذهبی مانند امامزاده‌ها، حسینیه‌ها و منازل مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در میان مضامین مختلف شمایل‌نگاری بیشترین توجه به سیما و سیرت امام علی(ع) صورت گرفته است و علاقه ایرانیان به امام اول شیعیان باعث شده تصاویر متعددی از چهره‌ ایشان ثبت شود. شمایل حضرت علی(ع) در دیوارنگاره‌های مختلف دوره قاجار از جمله نقاشی روی گچ، نقاشی پشت شیشه و نقاشی روی کاشی نیز دیده می‌شود. گرچه امروزه شمایل‌نگاری رونق چندانی ندارد و جزو هنرهای فراموش شده ایرانی محسوب می‌شود اما همچنان در آثار هنرمندان معاصر به شکل‌های مختلف و با بیان موضوعاتی مانند عید غدیر، جنگ‌های صدر اسلام و... تصاویری از امام اول شیعیان بازنمایی می‌شود تا ارادت هنرمدان ایرانی را به امام علی(ع) بازتاب دهد.

علی حُبُّه جُنَّة
یکی از قدیمی‌ترین و بهترین آثاری که در رابطه با امام علی(ع) و ولایت او ترسیم شده، اثری از اسماعیل جلایر، از نقاشان تراز اول دوره قاجار است که در اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم هجری می‌زیست که در تصویرسازی و چهره‌پردازی مهارت قابل توجهی داشت. جلایر در این اثر ولایت حضرت علی و عید غدیر را موضوع قرار داده و سیمای امام اول شیعیان را با اقتدار و خضوعی مثال‌زدنی در تصویر بازنمایی کرده است. در این تصویر حضرت علی(ع) در جایگاهی بهشتی ترسیم شده که در پشت سر او جمعی از فرشتگان دست به دعا ایستاده و برای ولایت امام علی(ع) ثنا گوی خدا هستند. شیوه جلایر در شبیه‌سازی و پردازش با چشم‌اندازی از طبیعت در این تصویر به خوبی بازنمایی شده است. جلایر از معدود هنرمندان بنام عصر خود بود که با شیوه رنگ و روغن کار و گاهی این مواد را به‌روش سیاه قلم اجرا می‌کرد. او همواره زمینه آثار خود را با گل و برگ‌های شاد و زنده و ابتکار مخصوص پر می‌کرد تا جلوه اثر را دوچندان ‌کند. در تابلویی که جلایر از امام علی(ع) ترسیم کرده تمامی شاخص‌های تصویرسازی را بکار گرفته و می‌توان این اثر را به عنوان یکی از بهترین آثار این هنرمند برگزید.اسماعیل جلایر همچنین از پیشگامان شیوه نقاشیخط در ایران بود. شیوه خط - نقاشی که پیش‌تر به ندرت در ایران معمول بود، در دوره قاجار رواج یافت و جلایر یکی از نخستین هنرمندانی است که خط را وارد نقاشی کرد. او که خط نستعلیق را خوش می‌نوشت، خط را به شیوه نقاشی و با طراحی و قلم مو و رنگ روی تابلو اجرا و آن را حک و اصلاح می‌کرد و با قلم‌مو بر دل نقاشی می‌نشاند. او در نقاشی‌ای که از امام علی(ع) ترسیم کرده این شیوه را در بالای اثر خود بازنمایی کرده و خط خود را به شعر منسوب به محمد بن ادریس شافعی با مطلع«علی حُبُّه جُنَّة» در مورد جایگاه و فضایل حضرت امام علی(ع) اختصاص داده که بر زیبایی و ارزش این اثر افزوده است.

ارتباط معنادار با فرهنگ مردمی
محمود فرشچیان بدون شک سرسلسه نقاشی مذهبی دوران معاصر است. این نگارگر همواره در آثارش متوجه موضوعاتی است که ارتباط معناداری با فرهنگ مردم دارد که قطعا نمونه درخشان آن تابلوی عصر عاشورای اوست که هر ایرانی با آن ارتباط گرفته و مشخص‌ترین اثر هنری در بین مردم ایران است. این هنرمند در تابلوی با عنوان «غدیر خم» با زاویه دیدی متفاوت به آغاز عصر امامت توجه نشان داده است. در این اثر، فرشچیان رسول اکرم و حضرت علی(ع) را از نمای پشت به تصویر کشیده که بر کوهی از جهاز شتر ایستاده‌اند.در تصویری که استاد فرشچیان از این واقعه پراهمیت و با قلم توانمند خود درج کرده‌، حضرت رسول(ص) را کمی بالاتر از حضرت علی(ع) کشیده‌ است که نماد بالا بودن پیامبر و جانشینی حضرت علی است. او در این تصویر پیامبر اکرم را به گونه‌ای ترسیم کرده که عمامه رسول بر شانه‌اش افتاده در حالی که حضرت علی(ع) دستاری نورانی بر سر دارد و فرشچیان با این نشانه واگذاری امور مسلمین را به جانشین بر حق پیامبر به‌خوبی ارائه کرده است. در این تصویر دست پیامبر(ص) به سوی آسمان است و فضای بالا نمایانگر مرغان آسمانی و هاله‌ای از نور و روشنایی است که تاکید بر نفس جانشینی حضرت از سوی پروردگار است.این فضای معنوی با چهره‌های شاد و متفاوت حاضران که نشان از تفاوت ملیت و قومیت دارد و حاکی از رضایت و پذیرش این حکم الهی از سوی حاضران است، توسط فرشچیان به نمایش درآمده است، در این فضا چهره چند طفل که توسط والدین‌شان بالا گرفته شده‌اند، حاکی از این است که این کودکان نیز شاهد این واقعه مهم هستند که این خود حاکی از جدی تلقی کردن استاد فرشچیان از به تصویر کشیدن کودکان و اهمیت دادن آنان در مسائل مهم دینی تاریخی است.

زنان و عید شیعه
حسن روح‌الامین، نقاش جوان که هنر خود را وقف نقاشی آیینی کرده هم آثار متعددی با موضوع امام علی(ع) دارد و از زوایای مختلفی به موضوع امامت امیرالمومنین نگاه کرده‌است، اما بدون شک یکی از نمونه‌های درخشان آثار او اثر «بیعت زنان» در روز غدیر است که پیشتر در آثار هنری مذهبی ایران بازنمایی نشده‌بود. این هنرمند در این تصویر با نشان دادن ارادت جامعه زنان به امام علی(ع) و توجه امام اول شیعیان به موضوع زنان را به خوبی بازنمایی کرده‌است. در این نقاشی روح‌الامین حضرت علی(ع) را نشسته بر زیر سایبانی ترسیم کرده که تشت آبی مقابل او قرار دارد و زنان برگشته از حج پس از خطبه غدیر در محضر امام‌علی(ع) حاضر شده‌اند و با دست گذاشتن در آب تشت با امام اول شیعیان بیعت می‌کنند. این اثر از لحاظ موضوعی یکی از نمونه‌های درخشان دینی است که پیش از این سابقه نداشته‌است و روح‌الامین با معاصرسازی فضای روز جامعه به بخش مغفول مانده از واقعه غدیر که زنان هستند، اشاره داشته‌است. زنانی که حب علی را در دل فرزندان خود نشاندند تا تداوم راه امامت و ولایت‌مداری همواره جاودانه شود.

من مرغ عشق حیدرم
زنده‌‎یاد حبیب‌ا... صادقی از جمله هنرمندان تراز انقلاب اسلامی که ارادت خاصی به امام علی(ع) داشت و آثار متعددی با موضوع امام اول شیعیان ترسیم کرده است.اما «من مرغ عشق حیدرم» او یکی از نمونه‌های درخشان در میان آثار این هنرمند فقید است. صادقی در این اثر پیکره امام علی را در میان فضایی انتزاعی قرار داده که ترسیمی از بهشت، مسجد کوفه، بال فرشتگان و خورشیدی است که در مقابل سیمای امام علی کم‌فروغ و در حال غروب است. اما ویژگی این اثر در عبای امام ترسیم شده، در جایی که هنرمند با تصویرسازی از مرغ حق و گل‌های بهشتی که بر شانه تا قلب امام امتداد دارد تصویر مفهومی از حقیقت وجودی امام علی را به شکل تمثیلی بازنمایی کرده است. صادقی تابلوی دیگری نیز با عنوان غدیر دارد که این اثر از لحاظ ویژگی‌های بصری تناسب بسیاری با تابلوی من مرغ عشق حیدرم، دارد. در این تابلو مخاطب با دو وجه متفاوت روبه‌روست؛ اول سمت چپ تابلو که بازنمایی از واقعه غدیر است و در سمت راست اثر پیکره‌ای از امام علی را در فضایی انتزاعی می‌بینیم که در برابر فضایی از خانه‌ها و نخلستان‌ها نشسته است. این هنرمند با بافتی که در این اثر به وجود آورده ۱۱ طبقه‌بندی از بافت‌های فضای مسجد و فضای روحانی پشت سر شمایل امام علی را بازنمایی کرده که در این تابلو نشانگر آغاز و تداوم عصر ولایت است و این هنرمند به‌خوبی آن را بازنمایانده است. زنده‌یاد صادقی آثار قابل‌توجه دیگری با موضوع امام علی(ع) دارد. این هنرمند فقید درباره این آثارش می‌گفت: آثار بسیاری با موضوع امام اول شیعیان دارم شامل یک تابلوی بزرگ ۲ در ۳ متری با عنوان حوض کوثر که در این تابلو حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(ص)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در آن حضور دارند. جنگ حضرت علی(ع) با عمربن عبدود، نماز حضرت علی(ع) در محراب، عید غدیر و در نهایت تابلوی من مرغ عشق حیدرم دیگر آثاری هستند که همگی آنها را به موزه امام علی(ع) هدیه کردم. من در زمینه فرهنگ شیعی و نشانه‌شناسی آن بسیار کار کرده‎ام و اتودهای بسیار جدی هم دارم. این آثار بر اساس آنچه درباره امام‌علی(ع) آموخته‌بودم، شکل گرفته‎اند. او سلسله‌جنبان معرفتی با ۱۱ فرزند بود که من معرفت، صبوری، جوانمردی و برنایی امام را موضوع کارهایم قرار دادم. می‌دانم همه هنرمندان ما عاشقانه‌ترین آثار خود را درباره حضرت‌علی(ع) می‌سرایند و جا دارد نهادهای دولتی ردیف جدی بودجه برای ترویج فرهنگ شیعی اختصاص دهند تا از این هنر حمایت کند.

ولایت ساده‌زیستی
صنیع الملک یا همان ابوالحسن‌خان غفاری، از بزرگان نقاشی عصر قاجار که برادرزاده‌هایش محمد غفاری (کمال الملک) و ابوتراب غفاری نقاشی و هنر گرافیک را در ایران شکوفا کردند، هم از جمله هنرمندانی بود که عرض ارادت خود را به امام اول شیعیان در تابلویی از سیمای امام علی(ع) و ولایت بر حق ایشان ترسیم کرد.صنیع‌الملک در این تصویر سیمای امام را نشسته بر بوریا ترسیم کرده که نشان از ساده‌زیستی ولی امر مسلمانان است، اما جمال امام را در میان شمسه‌ای قرار داده که تمام آسمان پشت سر امام را تحت تاثیر قرار داده تا روح قدسی‌ امیر‌المومنین را بازنمایی کند. اما آنچه این اثر را ویژه می‌کند، کادربندی آن بر اساس نگارگری ایرانی است. دغدغه بازنمایی دقیق عناصر جهان پیرامون، در یک اثر نقاشانه از ویژگی‌های هنری است که در نقاشی ایرانی لحاظ می‌شود و صنیع‌الملک برای این کادربندی از دو شیوه استفاده کرده است؛ نخست کادربندی بیرونی که متکی بر طرح‌های اسلیمی است که هنرمندان ایرانی برای حاشیه قرآن از آن استفاده می‌کردند و دومین کادر که دو ستون پیرامون پیکره حضرت علی قرار گرفته تا نشان‌دهنده جایگاه این امام همام در دین اسلام باشد. این ستون‌ها تاکیدی است بر ولایت امام علی‌(ع) و جایگاهی که ایشان در حفظ و تداوم دین اسلام دارد. این اثر یکی از بهترین نمونه‌های آثار صنیع‌الملک است که این روزها در موزه ملک نگهداری می‌شود.البته در عصر قاجار نمونه‌های متعدد دیگری درباره ولایت حضرت علی‌(ع) وجود دارد که می‌توان به آثار محمد‌حسن افشار، ابوالحسن صنیع‌همایون، آقا مصطفی، ابوالحسن افشار مهرعلی، اسماعیل نقاش‌باشی و... اشاره کرد. در دوران مدرن‌سازی ایران در دوره پهلوی توجه به موضوعات دینی کمتر شد اما هنرهای مردمی پر از شمایل‌نگاری‌های متعدد از واقعه غدیر و سیمای امام علی‌(ع) است که بیشتر در نقاشی قهوه‌خانه‌ای نمود پیدا کرد اما پیروزی انقلاب اسلامی سبب شد تا هنرمندان مسلمان آزادیخواه ایرانی به موضوعات دینی بیش از گذشته توجه کنند و در آثار متعددی که از سوی هنرمندان پس از انقلاب ترسیم شده، نمونه‌های متعددی با موضوع غدیر و امام علی وجود دارد.

نشانه‌‌شناسی‌ معاصر گلوگاه تاریخ
علی بحرینی و نقاشی‌های آیینی او همیشه با تعاریف و دیدگاه‌های شخصی‌اش همراه است. این هنرمند که خود را وقف نقاشی آیینی کرده‌است، آثار متعددی با موضوع ولایتمداری و امام معصوم خلق و او را به یکی از چهره‌های هنری مذهبی ایران تبدیل کرده‌است. از ویژگی‌های علی بحرینی در خلق آثار مذهبی، توجه او به تکنیک‌های هنری معاصر برای ارتباط بهتر مخاطبان امروزی با آثار مذهبی است. او در مجموعه آثار مذهبی‌اش یک نقاشی با عنوان غدیر دارد که از بهترین آثار مذهبی این هنرمند محسوب می‌شود؛ اثری که در عین کمینه‌گرایی تلاش دارد یکی از وقایع مهم اسلام را ارائه کند. بحرینی در این تابلو با بهترین پردازش تکنیکی و با حذف حواشی اما اثری پر از نشانه برای بازخوانی ارائه کرده‌است. نوری که در میان دو دست حضرت رسول و امام علی متجلی است یکی از نشانه‌ها قابل خوانش در این اثر است. یا در این اثر بحرینی با حذف تمام مادیات، تنها به دو پیکره از رسول اکرم و حضرت علی(ع) رسیده‌است. حضرت رسول در این تصویر دستی بر آسمان دارد و دست دیگرش حضرت علی را به عنوان جانشین خود بلند کرده‌است. بحرینی تنها رکن مادی که در این اثر قرار داده، قامت شمشیری است که بر کمر حضرت علی بسته شده که نشانگر این موضوع است که تداوم ولایت در راه نبوت با حضرت علی آغاز خواهدشد.