آب در شوره‌زار طالبان

فهم درست از قصه حقابه هیرمند نیاز به رجوع به گذشتههای دورتر هم دارد که شاید از حوصله این گزارش خارج باشد،گذشتهای مربوط به تعهدنامه سال ۱۳۵۱ هیرمند که شاید خواندن مفاد آن تعهد بینالمللی تا حدود زیادی به فهم درست از اتفاقات امروز کمک کند. اما آنچه باید به آن اشاره شود این است که در موضوع دیپلماسی آبی میان ایران و افغانستان حداقل در دو سال گذشته اتفاقات بسیاری افتاده است، از توجیه خشکسالی از سوی طالبان بگیرید تا حفر کانال برای انحراف آب هیرمند و حتی رهاسازی آب در بیابانهای خشک افغانستان برای هدررفت آن بهجای پرداخت حقابه هیرمند. ادعای طالبان در اینکه تداوم خشکسالیهای اخیر باعث شده آبی در سد کمالخان نماند که بخواهد به سمت ایران سرازیر شود! ادعایی که از اساس نادرست است. در این میانه هم میتوان به روند اتفاقات دوسال گذشته پیرامون پیگیری حقابه هیرمند اشاره کرد؛ اتفاقاتی که البته باید با این آگاهی به آن پرداخت که بدانیم در طول دو سال گذشته یک قطره آب هم از سوی هیرمند به ایران سرازیر نشده است و البته ذکر یک نکته اساسی که در حاشیه این گزارش مهم است و آن هم اینکه بدانیم در دولت حسن روحانی که خود آن را «محیطزیستیترین دولت تاریخ» میخواند و در سکوت مطلق دولت او بود که سد کمالخانی افتتاح شد که حالا موجب انحراف مسیر هیرمند شده است!نبود آب در سد کمالخان هم در گفتههای پیشین مقامات افغانستانی و هم در بیانیه منتشر شده از سوی آنها ادعایی مهم مطح شده است که پیش از این هم حسین امیرعبداللهیان به آن اشاره کرده بود. ادعای طالبان این است که اساسا آبی در پشت سد کمالخان وجود ندارد و دلیل آن هم تداوم خشکسالیهای اخیر عنوان شده است. حجت میانآبادی، پژوهشگر دیپلماسی آبی میگوید: «ظرفیت سد کمالخان ۵۲ م.م.م است و این سد با سازه خاص خودش، یک سد انحرافی است نه یک سد مخزنی. بر این اساس، نبود آب پشت یک سازه انحراف آب با حجم مخزن بسیار کم، دلیل علمی و کارشناسی برای اثبات خشکسالی نیست.» آب در شورهزار حالا ویدئویی دست به دست میشود که نشان میدهد که سدکمال خان که در دولت غنی توسط ترکیه ساخته شد، چطور با بهرهبرداری طالبان بیش از یک میلیاردمترمکعب آب را به گود زره منحرف و بدون آنکه حقابه قانونی ایران داده شود، در کمتر از چندماه کاملا تبخیر شد و ادعاهای خشکسالی افغانستان نادرست است. سد «کمال خان» فروردین ۱۴۰۰ روی رودخانه هیرمند تکمیل شد و این سازه جلوی ورود آب به ایران را گرفت و در عوض آب را به سمت گود زره که شورهزاری بیش نیست هدایت کرد. سد کمال خان در ۸۰ کیلومتری مرز ایران با افغانستان ساخته شده است و از زمان تاسیس این سد تا کنون آبی در رودخانه هیرمند رها نشده و زمین رودخانه کاملا خشک است. از سوی دیگر رودخانه هیرمند، یک رودخانه فرامرزی است. یکهزار و ۱۰۰ کیلومتر طول آن است که از کوههای هندوکش در افغانستان به سمت آبریزگاه هامون در سیستان ایران سرازیر میشود و به طور متوسط سالانه آوردی معادل ۹۳ هزار میلیون مترمکعب دارد. آنطور که از گفتههای مسئولان سیستان و بلوچستان میتوان متوجه شد تامین آب ۱.۵ میلیون نفر از جمعیت شمال و مرکز این استان وابسته به حقابه هیرمند است.خلافگویی طالبانویدئوی زیر، وضعیت سد کجکی در پنج ماه از سال گذشته را نشان میدهد. تصاویر ماهوارهای بهخوبی نشان میدهد که طی این مدت مخزن سد روز به روز پرآبتر شده است و این یعنی طالبان ادعایی خلاف واقع دارد. تصاویر بازه زمانی ۲۴ آذر پارسال تا ماه پیش را نشان میدهد. خشکسالی است! آب نیستادعای دیگر مطرح شده در همان اعلامیه امارت اسلامی از سوی مقامات افغانستان اشاره به خشکسالی است. همین ادعا باعث لحن خارج از عرف مقامات افغانستانی هم شده است، اینکه ایرانیها باید «ابتدا اطلاعاتشان را بالا ببرند و بعد ادعای پرداخت حقابه کنند!» اما این اطلاعات چیست که به ادعای طالبان، مقامات ایرانی عاری از آن هستند و آنها میدانند؟ حجت میانآبادی میگوید: «اثبات خشکسالی راهکارهای علمی دارد که برای تمام متخصصان حوزه آب مشخص است اما افغانستان عمدتا از پذیرش آن در جلسات و مذاکرات سر باز زده است. طبق معاهده ۱۳۵۱، در صورت وقوع خشکسالی و کاهش آورد نرمال، حقابه نیز به همان نسبت کسر میشود نه اینکه دادن حقابه منتفی شود. اگر ملاک خشکسالی نبود آب پشت سد انحرافی کمالخان است! سؤال این است که چرا برای ادعای خود، حجم آب پشت سدکجکی اعلام نمیشود؟ معاهده سال ۱۳۵۱، ملاک سال نرمال را مشخص کرده است. چرا مسئولان و متخصصان افغانستان چه در زمان اشرف غنی و چه در زمان طالب از قبول و بازدید از ایستگاه سر باز میزنند؟ طبق معاهده ۱۳۵۱، در صورت وقوع خشکسالی و کاهش آورد نرمال، حقابه نیز به همان نسبت کسر میگردد نه اینکه دادن حقابه منتفی شود.» اخیرا مقامات ایران اعلام کردهاند از حق خود در زمینه دریافت حقابه از هیرمند کوتاه نمیآیند و مذاکرات همچنان ادامه دارد.