از آنجا که فناوری‌های نوینی مثل متاورس، هوش مصنوعی، نانو و زیستفناوری در جهان رشدی شتاب‌دار را تجربه میکند نیاز است پیش از آن که کشور دچار عقبماندگی در این حوزهها شود برای قرارگرفتن در مسیر فناوری‌های نوین، برنامهریزی کرد و طرح عملیاتی ارائه داد و زیرساختهای لازم را فراهم کرد. در این مطلب به تغییرات ستادهای توسعه فناوری و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان که وارد مراحل اجرایی خود شدهاند، میپردازیم.
بنابه اولویت‌هایی که در نقشه جامع علمی کشور و اسنادبالادستی آمده است، کشور باید برای پیشرفت در علم و فناوری‌های جدید برنامهریزی داشته باشد. تشکیل ۱۲ستاد توسعه فناوری‌های راهبردی در معاونت علمی ریاست جمهوری هم برای تحقق همین موضوع بوده است اما با توجه به این که نقدهای زیادی به کار ستادی وجود دارد باید دید چینش برنامه و عملیاتی کردن آن از مسیر ستادها امکان‌پذیر است یا خیر.
توسعه اقتصادی برای مزیتها و توسعه فناوری برای نیازها
معاون علمی ریاست جمهوری ستادها را ابزارهایی برای اجرای برنامههایی میداند که این مجموعه نگاه ویژهای به آنها دارد. او درخصوص ایده شکل‌گیری تغییرات جدید در بدنه ستادها توضیح می‌دهد: «ستادهای توسعه فناوری ناظر به نیازهای آینده کشور و روندهای توسعه فناوری دنیا و نظرات نخبگان جامعه هستند و کارشان این است که نیازهای آینده را بررسی کنند و فناوری‌های متناسب با پاسخ گفتن این موارد را توسعه دهند.» او همچنین درباره تفاوت ستادهایی که با هدف توسعه اقتصادی شکل گرفته‌اند با ستادهای توسعه فناوری میگوید: «ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان موضوعی شامل نانو، هوش‌مصنوعی، علوم شناختی، سلامت و تجهیزات پزشکی هستند، در این ستادها ما بیشتر تمرکزمان بر این است که کشور چه ظرفیتها و توانمندی‌هایی دارد چه حوزههایی در کشور توسعه اقتصادیاش برای کشور مزیت محسوب می‌شود؟ مثلا فناوری‌های زیستی و سلامت، هم پرکاربرد است هم درآمدزا. به عبارت بهتر، بر مبنای ظرفیتهای داخلی کشور ستاد توسعه اقتصادی شکل‌گرفته و بر مبنای نیازها، ستاد توسعه فناوری.» از حوزه‌های مهمی که چندسالی است یکی از ستادهای معاونت علمی روی آن تمرکز کرده، حوزه استحصال آبهای ژرف است. آبهایی که گفته می‌شود در عمق۲۰۰۰ تا۳۰۰۰ متر از سطح زمین قرار گرفته‌اند و برداشت از آنها می‌تواند بحران کمآبی در برخی از استانهای کشور را حل کند. ستاد توسعه فناوری‌های آب، اقلیم و محیط‌زیست که متولی این پروژه است، تا امروز مورد نقدهایی از سمت متخصصان حوزه آب بوده است. دکتر دهقانی در زمینه نقدهایی که به تحقیقات این ستاد وارد می‌شود، میگوید: «در همه جای دنیا مباحث علمی موافقان و مخالفانی دارد. نقدهایی که به پروژه آب ژرف وارد می‌کنند بیشتر سیاسی است. درحال حاضر ما این پروژه را با همکاری دو وزارتخانه نفت و نیرو پیش می‌بریم.»
برنامهریزی دقیق و بودجه، رمز حرکت ستادهای جدید
تغییر و تحولات در معاونت علمی ریاست جمهوری با تشکیل ستادهای «توسعه فناوری‌های راهبردی» و «توسعه اقتصاد دانش‌بنیان» آغاز شده است و به نظر می‌رسد دکتر دهقانی بنا دارد با این تغییر، حوزه فعالیت معاونت علمی را به صورت تخصصی‌تر پیش ببرد. ستادهای توسعه فناوری موضوعی، شامل ستادهای نانو فناوری، زیست فناوری، کوانتوم و... که شامل مرکز فناوری‌های راهبردی معاونت فعالیت خواهند کرد، موضوعی عمل می‌کنند. او مأموریت ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان بخشی را توسعه بازار حوزه‌های فناورانه میداند. ستادهای توسعه اقتصاد قرار است در حوزههایی مثل انرژی، دیجیتال و فعالیت داشته باشد تا بتواند بازارهای توسعه یافته‌ای را ایجاد کند. دهقانی در پاسخ به سوال جام‌جم درباره این که معاونت چه برنامهای برای کارآمدی واقعی آنها دارد، میگوید: «ما طوری برنامهریزی کردیم که این ستادها صرفا به اسم تبدیل نشوند و بتوانند فعالیتهای مثمرثمر داشته باشند. وقتی برنامههای هر ستاد از قبل مشخص باشد بودجه هم برای آن تعریف شده و به آن تعلق میگیرد و مسیر حرکت مشخص می‌شود.»
شفافیت و ارتباط با متخصصان؛ لزوم اثرگذاری ستادها
حالا پس از ۱۶سال از شکل‌گیری معاونت علمی ریاست جمهوری، توسعه ستادهای متنوع و تخصصی موافقان و مخالفان خودش را دارد. نقد اصلی برخی از متخصصان سیاستگذاری در کشور، شفاف نبودن مسئولیت‌های ستادها و اثربخشی است. این مساله باعث می‌شود با این که اهداف و برنامههای خوبی برای ستادها تعریف شده اما در مرحله عملیاتی قابلیت اجرایی نداشته باشد و با چالشهای اساسی مواجه شود. براساس گفته دکتر دهقانی برخی از ستادهای تغییر یافته در دولت جدید، بدنه چابکی دارد و فقط از چهار پنج متخصص تشکیل شده است. در برخی از موضوعاتی که نیاز به تحقیقات مفصل دارد و نظر تخصصی چندین پژوهشگر را می‌طلبد این تعداد متخصص در یک ستاد کافی نیست. به همین دلیل باید راه ارتباطی بین متخصصان ستاد در معاونت علمی با متخصصان بیرون از این ساختار وجود داشته باشد تا امکان نقد و بررسی و پیشنهاد وجود داشته باشد. از دکتر دهقانی پرسیدیم که آیا برای برقراری این ارتباط فکری کرده است و آیا محققان دانشگاه‌ها می‌توانند با ستادهای درون معاونت علمی درباره موضوعات تخصصی ارتباط بگیرند؟ او اینطور پاسخ می‌دهد: «بله، متخصصان به‌راحتی می‌توانند به معاونت علمی و ستادهای مرتبط با حوزه تخصص‌شان مراجعه کنند. به تازگی سامانهای طراحی شده که به این ارتباطات سرو سامانی بدهد. قبلا انتقادها و پیشنهادها از مسیر نامه و به‌شکل کتبی انجام میشد که زمان میبرد تا به دست من برسد اما با اجرایی‌شدن این سامانه تا حدود سه ماه دیگر، متخصصان می‌توانند ایده‌ها و انتقادهای خود را از با معاونت علمی در میان بگذارند و من هم روند بررسی آن را میبینم. رسیدگی به این نظرات هم جهت‌دار نخواهد بود.»
چرا ارزیابی کارنامه ستادها در پایان دولت ضروری است؟
تعریف ستادهای ویژه متناسب با علوم و فناوری‌های رایج در جهان ایده جذابی برای معاونت علمی محسوب می‌شود اما به نظر می‌رسد وجود ساختاری برای نظارت دقیق بر اجرای برنامهها و نوع هزینه کرد ستادها ضروری است و می‌تواند به افزایش کارایی آنها کمک کند. این ستادها می‌توانند با بهرهگیری از افراد متخصصی که جایی در نظام اداری و اجرایی کشور ندارند و در دانشگاه‌ها مشغول تحقیق و پژوهش هستند به جمع‌بندی خوبی درباره مسائل علمی کشور برسد. همچنین ارتباط موثر این ستادها با شرکت‌هایی که در زمینه مرتبط فعالیت دارند می‌تواند ایده‌ها و مسیرهای اجرایی مفیدی را پیش پای مسئولان بگذارد. افزایش بودجه پژوهشی و تخصیص اعتبار لازم هم از دیگر مواردی است که می‌تواند کارایی ستادها در زمینه‌هایی که واقعا اولویت کشور هستند را قوت بخشد.
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
