لرزه ‎های سدسازی بر پیکر زمین

تا زمان نگارش این مطلب ۴۲هزار کشته در این دو کشور شناسایی شدند و این همان بخش تاریک و دردناکی است که به‌دنبال همه بلایای طبیعی می‎آید اما آنچه این زمین‎ لرزه را با دیگر بلایای طبیعی متفاوت کرد موج تحلیل‌هایی بود که خبر از نقش انسان‎ها در این حادثه می‎داد. برخی رسانه‎ ها علت اصلی این زلزله را سدسازی‎های فراوان دولت ترکیه دانستند که به مرور باعث خشک ‎شدن سفره‎های آب‌های زیرزمینی شده و احتمال برخورد صفحات پوسته زمین را افزایش داده است.

در این میان بحث‎هایی درباره احتمال آسیب دیدن و حتی شکسته‌شدن سدهای بزرگ ترکیه مثل آتاتورک مطرح شد و این موضوع دلهره زیادی برای مردم این کشور ایجاد کرد، گرچه وزیر جنگلداری و کشاورزی ترکیه بلافاصله بعد از انتشار این اطلاعات، آنها را شایعه خواند و اعلام کرد سدهای ترکیه هیچ ترکی برنداشته‎ اند. زلزله ترکیه با همه ماجراهای تلخی که داشته زنگ خطری برای کشور ما هم به حساب می‎آید، کشوری که هم سدهای پرشمار دارد و هم گسل‌های متنوع، اما پرسش اصلی اینجاست که سدسازی چه تاثیری بر زمین دارد و آیا واقعا می‎تواند موجب زلزله شود؟ برای پاسخ به این سؤال با دکتر عباسعلی قزل‌سوفلو، عضو‌هیات‌علمی دانشکده مهندسی عمران دانشگاه آزاد مشهد و پژوهشگر حوزه عمران آب گفت‎ و‎گو کرده‌ایم.

سدسازی همیشه موافقان و مخالفان جدی داشته است. در کشور ما هم آبگیری سد چمشیر در استان کهگیلویه‌وبویراحمد، هم‌اکنون مورد نقدهای جدی متخصصان محیط‌زیست واقع شده است. سدی که گفته می‎شود آبگیری آن می‎تواند خطرات زیست‌محیطی هولناکی برای منطقه داشته باشد.

تجمع آب در پشت سدها زمینه‎ ساز فرونشست

ساخت سد بیش از ظرفیت زمین منطقه و بدون توجه به شرایط منابع آبی می‎تواند نظم طبیعت را برهم بزند اما این‎که چطور این فرآیند رخ می‌دهد مورد سؤال ماست. دکتر قزل‌سوفلو که پژوهش‎های زیادی در حوزه منابع آبی و طرح‎های عمرانی دارد به این سؤال این‎طور پاسخ می‎دهد: «در نظر داشته باشید که نشست زمین جابه‎جایی عمودی پوسته زمین به شکل قائم به حساب می‎آید. جایی که آب در کنار ذرات جامد خاک وجود دارد، بخشی از تنش‎ها و نیروهای حاصل از خاک به آب وارد می‎شود اما اگر آب کم یا حذف شود، تمام این تنش‎ها به خاک وارد می‎شود و این موضوع می‎تواند به صفحات زمین فشاری وارد کند. به زبان ساده‏تر، فرض کنید خانه‏ای را با شش ستون ساخته‎اید. اگر دو ستون را حذف کنید خانه دیگر پایدار نیست و احتمال تخریب آن وجود دارد. همین اتفاق زمانی که آب در یک نقطه خاص جمع‎آوری شود، می‎تواند برای قسمت‎های دیگر خاک که از آب خالی شده‎اند رخ دهد و زمینه‎ساز فرونشست باشد.»

برف برای ما بحران است چه رسد به زلزله

وجود آب‎های جاری و آب‌های زیرزمینی به نوعی باعث پایداری زمین است. کم‌شدن هرکدام از اینها یا تجمع غیرعادی هرکدام در ناحیه‌ای خاص می‌تواند برای مردم خطرساز شود. دولت ترکیه با سد‎سازی‎ها بدون کسب اجازه و مجوز کشورهای نزدیک به آب‌های جاری دجله و فرات ازجمله عراق، سوریه و ایران و با بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسان، کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی (UNCCD) و بیانیه حقوق جوامع بومی (UNDRIP) را نقض کرده است. همه این موارد می‎تواند نظم آب‎های زیرزمینی منطقه را برهم‌بزند و مشکلاتی را در پی داشته باشد. در کنار این موارد در کشور ما هم سدهایی وجود دارد که ساخت و آبگیری‎شان از نگاه متخصصان خطرساز است و تا زمانی که به‌طور جدی به مسأله آب‎های جاری ‎و آب‎های زیرزمینی پرداخته نشود سدسازی در ظاهر امری مثبت برای فعالیت‏های اقتصادی و تامین انرژی محسوب شده و خطرات آن انکار می‎شود. مهم است که دراین‏باره به اندازه کافی اطلاع‏رسانی شود اما از سوی دیگر گاهی برخی اظهارنظرهای غیرتخصصی می‎تواند باعث نگرانی جدی مردم شود. دکتر قزل‌سوفلو درباره اظهارنظرهای برخی اساتید دانشگاه و رسانه‎ها درباره اثر قطعی سدها در ایجاد زلزله اخیر می‎گوید: «بسیار مهم است که هرکسی در حوزه رشته خود اظهارنظر کند. متاسفانه ما گاهی درگیر اخبار جعلی و غیرواقعی می‎شویم. این موضوع مختص زلزله اخیر هم نبوده است. موارد زیادی در سال‌های اخیر بوده که دستمایه شایعات و اخبار جعلی شده است نمونه‎اش این‌که می‎گفتند زیر زمین سفره‎آبی پیدا شده که در اعماق چندصدمتری زمین قرار دارد و می‌تواند بحران آب کشور را تا ۳۰۰ سال حل‌کند یا پروژه جهانی هارپ باعث زلزله شده است.» او توضیحاتش را با مثالی دیگر ادامه می‌‏دهد: «چندسال پیش شایعه‎ای مطرح شد که خبر از دست‎های پشت‌پرده‏ای داشت که نمی‎گذارند برخی توده‎های جوی باران‎زا به کشور ما برسند. وظیفه ما این است که علم را به زبان ساده برای مردم شرح دهیم. مثلا دراین‌باره اثرات سدسازی بی‎رویه را بگوییم اما درباره آنچه هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست اظهارنظر نکنیم. این‌که مردم با خشکسالی و فرونشست و علت‎های متنوع زلزله آشنا شوند بسیار مهم است درحقیقت بسیار مهم‎تر و اثرگذارتر از این خبرهای جعلی هم هست.» دکتر قزل‌سوفلو با تاکید بر این‌که باید از این حادثه دلخراش درس بگیریم، می‌گوید:‌ «تهران با برف ساده دچار بحران می‌شود، بنابراین ما واقعا باید نگران باشیم که اگر زلزله ترکیه در ایران رخ می‌داد تعداد کشته‌شده‎ها به ۵۰۰هزار نفر می‎رسید. پس اطلاع‏رسانی و تصمیم‌ها و برنامه‎ریزی‎های دقیق بسیار اهمیت دارد.»

خطرات زیست‌محیطی سدها از زلزله بیشتر است

در ۱۸ سال اخیر، ۵۸۵ سد در ترکیه ساخته شده؛ عددی که بسیار قابل‌توجه است. همین موضوع زمینه انتقادات فراوان درباره سدسازی و خطراتی که برای محیط‌زیست منطقه به دنبال دارد، شده است. دکتر قزل‌سوفلو با اشاره به این‌که زلزله ترکیه و سوریه واقعا مصیبتی بزرگ بوده است می‌گوید: «باید توجه داشته باشیم چون زلزله ناگهانی و پرسروصداست بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد اما یادمان باشد اثرات زیست‌محیطی که در اثر ساخت سدهای فراوان، آرام‌آرام خودش را نشان می‌دهد از این زلزله سهمگین‌تر است.» او معتقد است این‌که بگوییم بیدارشدن گسل آناتولی‌شرقی و این زلزله مهیب به‌طور مشخص نتیجه سدسازی است تحلیل سطحی محسوب می‌شود و برای چنین اظهارنظری، به تحقیق و پژوهش مفصل نیاز داریم اما درباره اثرات مخرب و جدی آن بر محیط اجتماعی اقتصادی و محیط‌زیست تردید نداریم. او می‎گوید: «تاثیرات جدی این سدهای پرتعداد، بر رودخانه‎های دجله و فرات، تالاب‎های کشور عراق و تالاب هور‎العظیم در مرز ایران و عراق، ظهور ریزگردها و ازبین‌رفتن گونه‎های جانوری و گیاهی غیرقابل‌انکار است.»

روزنامه جام جم