مهم‌ترین جایزه ادبی کشور در برزخ برنامه‌ریزی

سامانی با تأکید بر این‌که داوری کتاب‌ها انجام و نامزدها انتخاب شده‌اند و نام آنها به‌زودی در یک نشست خبری اعلام خواهد شد، زمان دقیقی برای برگزاری مراسم پایانی به ما نگفت و از برگزاری مراسم پایانی در دهه آخر دی‌ماه به شرط فراهم بودن شرایط خبر داد. جایزه ادبی جلال آل‌احمد که قرار بود به ایجاد جریانی فرهنگی و تحولی منجر شود، در طول سال‌های برگزاری حتی نتوانسته زمان و مکان مشخصی برای برگزاری مراسم پایانی خود، فراهم کند و هربار به‌دلیلی توجیه‌پذیر یا توجیه‌ناپذیر، زمان برگزاری مراسم تغییر کرده است. وقتی یک رویداد ادبی، خودش اهمیت خود را درک نمی‌کند و هرسال به‌شکلی و در جایی و زمانی متفاوت برگزار می‌شود، چه انتظاری داریم که بخواهد جریان‌ساز و تحول‌آفرین بشود؟

تولد جلال؟! مطمئنید؟

برای این‌که ببینیم جایزه در دوره‌های مختلف خود چگونه برگزار شده است، مروری بر دوره‌های مختلف برگزاری بیندازیم: اولین دوره جایزه جلال آل‌احمد در دوران وزارت محمدحسین صفارهرندی در دوم آذر ۱۳۸۷ در تالار وحدت برگزار شد. دوره دوم جایزه در دولت دهم و زمان وزارت سید‌محمد حسینی در دوم آذر ۱۳۸۸ باز هم در تالار وحدت و دوره سوم در ۷ آذر ۱۳۸۹ در همان مکان برگزار شد.

دلیل جا‌به‌جایی چند‌روزه برگزاری جایزه در آن دوره، آلودگی هوا و تعطیلات ناخواسته ناشی از آن بود و دوره چهارم به روال قبلی برگشت و در روز دوم آذر ۱۳۹۰ در سالن همایش پژوهشکده هنر و معماری برگزار شد. دوره پنجم جایزه هم در همان سالن در روز یکم آذر ۱۳۹۱ برگزار شد و این دوره آخرین دوره‌ای بود که سیدمحمد حسینی به‌عنوان وزیر ارشاد، جایزه را برگزار کرد.

اختتامیه دوره ششم در زمان وزارت علی جنتی و در دوم آذر ۱۳۹۲ در همان پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی برگزار شد. مراسم پایانی دوره هفتم در روز سوم آذر ۱۳۹۳ برگزار شد و برگزاری مراسم دوباره به تالار وحدت برگشت. دوره هشتم هم در روز دوم آذر ۱۳۹۴ در تالار وحدت برگزار شد. تغییرات در زمان برگزاری جایزه از دوره نهم و در دوره کوتاه وزارت سید‌رضا صالحی‌امیری آغاز شد. این دوره با تأخیری یک‌ماهه در چهارم دی ۱۳۹۵ در تالار وحدت برگزار شد.

سال بعد جایزه در حالی برگزار شد که سید‌عباس صالحی وزیر شده بود. دهمین دوره جایزه‌ ۱۶ دی ۱۳۹۶ در تالار وحدت تهران برگزار شد و سال بعد، یازدهمین دوره جایزه باز هم شاهد تغییر مکان و زمان برگزاری جایزه بودیم. این دوره از جایزه، روز ۱۷ آذر ۱۳۹۷ در سالن قلم سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. دوازدهمین دوره جایزه هم در ۲۳ آذر ۱۳۹۸ باز هم در کتابخانه ملی به منتخبان اهدا شد و‌ دوره سیزدهم شاهد برگزاری مراسم به‌صورت حضوری نبودیم، چرا که بحران کرونا فراگیر شده بود و به همین دلیل سیزدهمین دوره جایزه در یک برنامه زنده تلویزیونی که روز ۱۶ دی ۱۳۹۹ پخش شد، به کار خود پایان داد. رکورد تأخیر در برگزاری جایزه در دوره چهاردهم شکست و برگزاری آن با حضور مهمانان اندک و رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی در روز ۱۲ بهمن ۱۴۰۰ صورت گرفت.

می‌بینید؟ یک جایزه در ۱۴ دوره برگزاری خود در چند مکان مختلف و زمان‌های متفاوت برگزار شده است. قرار بر این بوده است که جایزه در روز تولد جلال برگزار شود. درباره روز تولد جلال دو نقل قول دوم و یازدهم آذر وجود دارد که زنده‌یاد سیمین دانشور در گفت‌وگویی بر درستی زمان دوم آذر صحه گذاشت. جایزه در دوره‌های نخست تقریبا در سر زمان برگزار می‌شد اما از دوره وزارت صالحی‌امیری و بعد صالحی، این روال به‌هم خورد و جایزه هر وقت وزارت ارشاد صلاح می‌دانست، برگزار می‌شد؛ کما این‌که یک سال در دهه فجر یعنی دو ماه بعد از تولد جلال برگزار شد!

یکی از رازهای موفقیت یک رویداد هنری و فرهنگی، در توانایی ایجاد حساسیت در جامعه فرهنگی و ادبی و عموم مردم از طریق ایجاد «شبه‌رویداد» است. شبه‌رویداد یعنی این‌که شما یک رویداد را برنامه‌ریزی کرده تا از جنبه خبری و تبلیغاتی آن استفاده کنید. وقتی شما حتی نمی‌توانید یک روز مشخص جایزه‌تان را برگزار کنید و جایزه امسال‌تان هم در خوشبینانه‌ترین حالت، با یک و نیم ماه تأخیر برگزار می‌شود، دیگر حرف زدن از برنامه‌ریزی و استفاده از ظرفیت‌های خبری و ایجاد حساسیت و انتظار در مخاطبان، شوخی است.

دیگران چه می‌کنند؟

درباره نقش مخرب و تأثیرات جایزه‌های ادبی غرب، بسیار گفته‌ایم ولی بد نیست یک‌بار هم از آنها درس بگیریم؛ درس برنامه‌ریزی دقیق، نظم و بهره‌مندی از حساسیتی که در جامعه مخاطبان خود ایجاد می‌کنند. برای نمونه، شیوه برگزاری و اعلام نام برگزیدگان دو جایزه ادبی مطرح جهان یعنی نوبل و گنکور را با هم مرور کنیم.
از نوبل شروع می‌کنیم. این جایزه برای معرفی برندگان جوایز رشته‌های مختلف، زمان‌بندی مشخصی دارد که در آن هیچ‌وقت تغییری رخ نداده است؛ یعنی هر سال در هفته ابتدایی اکتبر جوایز برگزیدگان رشته‌های پزشکی، فیزیک، شیمی، ادبیات، صلح و علوم اقتصادی در ساعات نزدیک به ظهر به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی (CEST) اعلام می‌شود. بنابراین همه دوستداران ادبیات در سراسر جهان، در روز پنجشنبه هفته نخست اکتبر منتظرند تا ببینند ظهر آن روز در نشست خبری نام چه کسی به‌عنوان برگزیده بیرون می‌آید و اولین خبرنگاری که بتواند با برگزیده تماس بگیرد، خبر سال را دشت کرده است. این جوایز در یک مراسم رسمی‌ که هر سال در ۱۰ دسامبر، یعنی سالگرد درگذشت آلفرد نوبل برگزار می‌شود، به برندگان اهدا می‌شود.

اما داستان اهدای جایزه ادبی‌ گنکور که مهم‌ترین جایزه ادبی آثار فرانسوی‌زبان است و ‌امسال ۱۲۰ سال از زمان اهدای نخستین دوره جایزه در روز ۲۱دسامبر سال ۱۹۰۳ می‌گذرد، جالب‌تر هم هست. جایزه را اعضای فرهنگستان گنکور به بهترین اثر داستانی سال اهدا می‌کنند. آنها هر دوشنبه اول ماه در تالار مخصوص خود که در طبقه نخست رستوران «دروان» پاریس قرار دارد، دور هم می‌نشینند و درباره آثار ادبی برتر صحبت می‌کنند. روز سوم نوامبر بیرون این رستوران غوغایی به‌پاست چون همه می‌دانند برگزیده جایزه ادبی گنکور در این روز و پس از صرف ناهار اعضای فرهنگستان مشخص می‌شود، بنابراین همه خبرنگاران و رسانه‌ها منتظرند تا ناهار این عالیجنابان تمام شود و از رستوران بیرون بیایند و نام برگزیده را بگویند. اما گنکور به همین هم بسنده نکرده است چرا که برای مشخص کردن نامزدها هم چندین مرحله انتخاب پیش‌بینی شده است. برنده گنکور در چند مرحله تعیین می‌شود. در مرحله اول، ۱۵ کتاب از میان تمام کتاب‌هایی که در زمینه ادبیات داستانی چاپ شده‌اند، انتخاب می‌شوند. در مرحله دوم از میان این تعداد کتاب، باز هشت کتاب به مرحله دوم راه پیدا می‌کنند. به این ترتیب راهیابی به مرحله دوم کنکور هم برای هفت کتاب حذف شده، افتخار محسوب می‌شود. ‌در مرحله سوم از این هشت کتاب راه یافته به این مرحله، چهار کتاب حذف می‌شود و چهار فینالیست معرفی می‌شوند. نام کتاب‌های مرحله نهایی را در سبدی قرار می‌دهند و داورها با برداشتن اسم کتاب‌ها، نظر خود را درباره کتاب و کم و کیف آن اعلام می‌کنند. این روند تا ۱۰ دور ادامه دارد و نویسنده‌ای که بیشترین رای را گرفته‌ باشد برنده گنکور است اما اگر در این مرحله، هیچ کتابی انتخاب نشد، رای دبیر جایزه، دو برابر دیگر اعضا محسوب می‌شود. بعد از انتخاب برنده، دبیر‌کل جایزه جلوی رستوران و در حضور خبرنگاران، نام برنده را اعلام می‌کند. ضمن این‌که این نکته را هم در‌نظر داشته باشید که نویسنده‌هایی که نامزد نهایی هستند، در کافه‌ای نزدیک آن رستوران منتظر پایان برنامه ناهار هستند و بعد از معرفی برنده، فرد پیروز در برابر خبرنگاران قرار می‌گیرد.

ایراد از کجاست؟

یکی از دلایل به‌هم ریختن برنامه‌های فرهنگی و هنری از‌جمله جایزه جلال در کشور ما که باعث شده تا اصلا نشود درباره آنها برنامه‌ریزی درست و دقیقی داشت، وزیرمحور بودن آنهاست. دبیران دوره‌های مختلف جایزه در جابه‌جایی‌ها و بی‌برنامگی‌های ناشی از تغییرات دولت‌ها و استعفاها و درگیری‌های داخلی وزارت ارشاد و دیگر ارکان دولت در دوره‌های مختلف، تقصیری نداشته‌اند اما همواره ترکش این اتفاقات به آنها اصابت کرده است. در هیچ‌کدام از جایزه‌های ادبی، هنری موفق دنیا صدر تا ذیل برگزاری جایزه، نیاز به دریافت حکم سالانه و یک‌ساله از وزیر ندارند. وقتی اعضای هیأت علمی‌ و دبیر جایزه می‌دانند که تنها برای چند ماه در این پست هستند، نمی‌توانند برنامه‌ریزی طولانی‌مدت و دقیقی انجام دهند. شاید لازم باشد که شورای عالی انقلاب فرهنگی که جایزه جلال مصوب خود این شوراست، درباره چارچوب انتخاب اعضای هیات علمی‌ و دبیران جایزه، تجدید‌نظری داشته باشد و مدت زمانی حداقل ۱۴دوره‌ای را برای کار آنان تعیین کند؛ ضمن این‌که روند انتخاب این هیات علمی‌ باید روشن باشد و همه‌چیز به سلیقه سیاسی و فرهنگی جریان حاکم بر وزارت ارشاد در دوره‌های مختلف گره زده نشود. شاید اگر برگزارکنندگان جایزه، داوران و دبیران آن در طول زمان وابستگی کمتری نسبت به بدنه اجرایی وزارتخانه پیدا کنند، بتوانند برای بلندمدت برنامه‌ریزی دقیق‌تری صورت دهند که حداقل شاهد برگزاری مراسم پایانی در یک روز و یک مکان مشخص در همه دوره‌ها باشیم. البته درباره جایزه جلال حرف‌های زیادی هست که به مرور خواهیم گفت.

روزنامه جام جم