ویژگیها و تعاریفی که از آب ژرف مطرح میشود باعث شده ابهامات و اختلافنظرهایی در این زمینه در بین متخصصان حوزه آب وجود داشته باشد. جامجم برخی از این ابهامات را در گفتوگو با دکتر حجت میانآبادی، استادیار مدیریت منابع آب، هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیتمدرس در تاریخ ۷اسفند۱۴۰۰ مورد بررسی قرار داد. در آن مطلب دکتر میانآبادی از اهمیت توجه به امنیت آبی منطقه سخن گفت. اکنون با انتشار این خبر تازه درباره استحصال آب از چاه سوم ژرف در سیستانوبلوچستان، تلاش کردیم به جزئیات این مسأله بپردازیم و برای این منظور سراغ دبیر نهاد متولی این امر، کارگروه آب، خشکسالی و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری، دکتر نادرقلی ابراهیمی رفتیم. همچنین برای بررسی امکانپذیری این طرح و اقدامات صورتگرفته از سوی سازمان حفاظت محیط زیست با دکتر علی سلاجقه، رئیس این سازمان گفتوگو کردیم.
طبق تعاریفی که در منابع علمی آمده، عمقی که برای آبهای ژرف تعریف میشود بسته به هر کشور و منطقهای متفاوت است، اما بهطورکلی به آب هایی که در عمق بیشتر از ۱۵۰۰متر قرار داشته باشند، آب ژرف میگویند. پروژه آبهای ژرف در ایران در استان سیستان وبلوچستان آغاز شده است و با حفر سه چاه ادامه دارد.
دانشبنیانها پروژه آب ژرف را پیش میبرند
دکتر نادرقلی ابراهیمی، دبیر کارگروه آب، خشکسالی و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری درباره نتایج حفاریها و وضعیت آب استحصال شده میگوید: «با حفاری چاه های اکتشافی و شروع آبکشی، سیستم آبشیرینکن راه اندازی و آب تولیدی این چاه ها وارد شبکه آبرسانی شهری و روستایی شده است و دو شهر سیستان و بلوچستان یعنی نیمروز و هامون از آب استفاده میکنند.» وی ادامه میدهد: «در فاز یک طرح آب ژرف، شهرستان نیمروز هزار مترمکعب در شبانهروز وارد شبکه شده و در فاز ۲ که بهزودی اجرایی میشود ۲۵۰۰ مترمکعب به شبکه آب شهری متصل می شود که نیاز حدود ۲۵ تا ۳۰هزار نفر را پاسخ خواهد داد. بخشی از آن تا به امروز تامین و به همکاران آبفای استان تحویل داده شده و بهزودی به این عدد، ۲۰۰۰ مترمکعب هم اضافه خواهد شد.» دکتر ابراهیمی درخصوص فعالیت شرکتهای دانش بنیان در حوزه آب ژرف و گستردگی کارهای تخصصی این موضوع میگوید: «شرکتهای دانش بنیان در زمینه های مختلف زمین شناسی و ژئوفیزیک و مباحث حفاری و استفاده از فناوری های پمپاژ آب اعماق زمین، بخش شیرین سازی و ... فعال هستند و به این طرح کمک میکنند.»
تجدیدپذیر تعریف درستی برای آب ژرف است؟
دکتر ابراهیمی بر ضرورت تامین آب مردم در استانهایی که دچار بحران آب هستند تاکید دارد و اینکه تامین آبشرب مردم وظیفه دولت و حکومت است، او میگوید: «در برخی از شهرستان ها با تانکر و بهصورت سرپایی آبرسانی انجام میشود و این اصلا در شأن مردم ما نیست و از سوی دیگر، بار مالی و هزینه های هنگفتی هم دارد. اگر بشود با آب ژرف این مسأله را حل کرد هزینه کمتری دارد، ضمن اینکه ما از آبهای ژرف تجدیدپذیر با عمق ۱۶۰۰ تا ۳۰۰۰ متر استفاده میکنیم که امکان برداشت مستمر را دارند و بدون عناصر سنگین و مواد رادیواکتیو، بهصورت پایدار در دسترس هستند.» او همچنین در پاسخ به سؤال جامجم درخصوص کیفیت آب و تجدیدپذیر بودن یا نبودن آبهای ژرف میگوید: «وقتی آبی نقطه تغذیه دارد یعنی همیشه میشود روی این آب حساب کرد و مخزن ما مخزن دائم و پیوسته خواهد بود و تجدیدپذیر بهحساب میآید.»
مسأله تجدیدپذیری یا تجدیدناپذیری آبهای ژرف از مناقشات جدی این حوزه است. از نگاه برخی متخصصان ازجمله دبیر فدراسیون صنعت آب ایران نمیتوان این آبها را تجدیدپذیر دانست. سیدعلیرضا شریعت که در گفت وگو با روزنامه «پیام ما» در ۸شهریور۱۴۰۱، آبهای ژرف را تجدیدناپذیر خوانده، معتقد است املاح موجود در این آب بسیار زیاد بوده و همین مسأله باعث شده کیفیت آب پایین باشد. نظرات رضا حاجی کریم، عضو هیاتمدیره فدراسیون صنعت آب ایران هم که در گزارش دیگری از همین روزنامه در ۱۴شهریور۱۴۰۱ آمده است، نشان می دهد او هم کیفیت آب ژرف را نامناسب میداند و معتقد است برای قابلاستفادهشدن آن عملیات بسیار پیچیده و پرهزینهای باید انجام شود.
کشور به منابع آبی جدید نیاز دارد
بررسی پژوهشهای کشورهای دیگر در حوزه آب ژرف احتمالا میتواند دادههای جدیدی در اختیار ما قرار دهد تا تصمیمهای دقیق و کاربردیتری درباره بهرهبرداری از این آبها گرفته شود. دبیر کارگروه آب و خشکسالی معاونت علمی دراینباره میگوید: «آب ژرف در جهان بهعنوان منبع جدید تامین آب شناخته میشود و کشورهایی مثل لیبی، آلمان، انگلستان، آمریکا و استرالیا روی آن کار کردهاند، اما هیچ دادهای دربارهاش منتشر نمیکنند.» وی خاطرنشان میکند: «با توجه به کمآبی برخی استانها در کشور، باید از هدررفت آب جلوگیری یا منابع جدید را شناسایی کرد. درحالحاضر منابع جدید یا از طریق انتقال آب از دریا هستند یا حقابههایی که انتظار داریم از سوی کشورهای همسایه آزادسازی شوند. درواقع آبهای ژرف هنوز در بیلان کاری مصرف آب ایران نیامده است.»
جای خالی پیوست زیستمحیطی
تهیه پیوستهای زیستمحیطی که پاسخ بسیاری از ابهامات درباره طرح آبهای ژرف را بدهد بسیار ضروری است و میتواند نگرانیهای متخصصان حوزه آب را برطرف کند. دکتر ابراهیمی در پاسخ به جامجم درباره وضعیت این تحقیقات و پیوستهای زیستمحیطی توضیح میدهد: «یکی از برنامههای ما پیگیری مطالعات زیستمحیطی است که با هماهنگی مسئولان در سازمان محیطزیست و وزارت نیرو باید انجام شود. اقدامات و برنامههای ما در مقیاس پایلوت قرار دارد و در آینده تکمیل خواهد شد.»
نظر سازمان حفاظت محیطزیست درباره آب ژرف
با توجه به اینکه پیوستهای زیستمحیطی که تایید کند برداشت از آبهای ژرف، مشکل یا خطری برای محیطزیست، خاک و سفرههای آبهای زیرزمینی ایجاد نمیکند هنوز تهیه نشده است، شاید هنوز نباید روی این آبها بهعنوان روش قطعی برای حل بحران آب در برخی مناطق ایران حساب کرد. دکتر علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به جام جم درخصوص چگونگی اتصال آب این چاهها به شبکه آب شهری استان سیستانوبلوچستان میگوید: «سه بحث کاملا آزمایشی در زمینه آبهای ژرف انجام شده است و ما فعلا در حال دریافت دادههای آزمایشی مربوط به کمیت و کیفیت این آبها هستیم و پس از بررسی دقیق آنها نظراتمان را اعلام خواهیم کرد.» وی با تاکید بر اینکه آب ژرف فعلا جنبه آزمایشی دارد، میگوید: «هنوز این آب به شبکه آب شهری وارد نشده است و باید درباره آن تحقیق و آزمایش صورت بگیرد.»