لزوم سیاست‌گذاری بر مبنای توسعه پایدار

در این میان کشور و نظامی می‌تواند ادعای حرکت در مسیر توسعه پایدار را داشته باشد که گفتمانی جهانشمول را در این باب ارائه کند و بر بنیاد آموزه زیست‌سالاری بکوشد تا از امکان حیاتی درخور برای همه زیست‌مندان ساکن در قلمرو حکومتی‌اش حراست کند. در این راستا ابتدا به الزامات حفظ محیط‌زیست و بررسی وضع موجود و ریشه مشکلات پرداخته و سپس راهکار ارائه می‌کنیم.

همه آحاد مردم و به‌ویژه تصمیم‌گیران در زمینه حفظ محیط‌زیست با سه دسته الزامات روبه‌رو هستند:

ــ اول الزامات و توصیه‌های دینی و شرعی که شاید به جرأت بتوان گفت دین اسلام سبزترین دین و تعالیم اولیای خدا، مترقی‌ترین راهکارها برای حفظ محیط‌زیست هستند.

ــ دوم قوانین و مقررات جاری که سرآمد و فصل‌الخطاب آنها اصل پنجاهم قانون اساسی است.

ــ سوم الزام به تعهدات بین‌المللی است که از طریق کنوانسیون‌های مختلفی که ایران عضویت در آنها را قبول کرده اعمال می‌شود.

اما وضع موجود چگونه است؟ براساس گزارش بانک جهانی، کشور ایران سالانه نزدیک به ۹درصد درآمد ناخالص ملی خود یعنی معادل ۸۰‌هزار میلیارد ریال را در اثر خسارات محیط‌زیستی از دست می‌دهد.

آمارهای داخلی هم نشان می‌دهد که سالانه به‌طور متوسط ۱۴۲‌هزار هکتار جنگل نابود می‌شود. نابود شدن منابع آب زیرزمینی و آلودگی اغلب منابع آب سطحی به‌ویژه در حوضه کارون و دز و کرخه که در مجموع یک‌سوم منابع آب سطحی کشور را شامل می‌شوند و کیفیت نامناسب آب در آبادان، خرمشهر و حتی اهواز در حالی که هر سه شهر در پرآب‌ترین جلگه کشور واقع شده‌اند، از سایر مشکلات هستند.

همچنین فقدان مدیریت اصولی دفع پسماند که از آن به‌عنوان طلای کثیف یاد می‌شود، به بحران محیط‌زیستی تبدیل شده است. فرسایش خاک در ایران نیز متأسفانه جزو رکوردهای جهانی است.

فقدان نگرش جامع به محیط‌زیست و منابع پایه و نبود برنامه مدون آمایش سرزمین سبب شده که بخش قابل‌توجهی از اراضی بسیار باارزش و تولیدی کشاورزی، مرتعی و جنگلی، تحت توسعه بی‌رویه شهرها و صنایع قرار گیرد.

به گزارش بانک جهانی آلودگی هوا در هفت شهر بزرگ کشور سالانه ۱۲۰۰۰ میلیارد ریال خسارت مستقیم وارد می‌کند و این گذشته از خسارات جانی و معنوی است که قابل سنجش مادی نیست و مثال‌هایی از این دست متأسفانه خیلی زیاد است که لزوم بازنگری در سیاست‌های محیط‌زیستی کشور را براساس سه دسته الزام پیش‌گفته، تأکید می‌کند.

و اما در زمینه علل و عوامل این نابسامانی‌های محیط‌زیستی باید به چند نکته کلیدی اشاره کنیم:

ــ‌ ویژگی‌های فرهنگی و سطح بینش مردم نسبت به ارزش‌های محیط‌زیست، که این مقوله با استفاده از نقاط قوت کشور از نظر پیشینه تاریخی و تجارب موفق نیاکان‌مان در حفظ و احیای محیط‌زیست می‌تواند تقویت و مدیریت شود.

ــ‌ عوامل مدیریتی که همین نقیصه دولتی‌شدن سیاست‌ها و برنامه‌های حفظ محیط‌زیست باعث شده که این مقوله در دولت‌های مختلف دارای اولویت‌های متفاوتی شود و با اتخاذ سیاست‌های شتاب‌زده و کوتاه‌مدت و ابتر کردن سیاست‌های دولت‌های پیشین، عملا تاوان بخشی‌نگری‌ها و برنامه‌های کوتاه‌مدت و بدون انسجام را محیط‌زیست کشور و به دنبال آن مردم بپردازند. ماهیت محیط‌زیست و سازوکارهای اکولوژیکی آن اما به گونه‌ای است که باید علاوه بر برنامه‌های کوتاه‌مدت، سیاست‌های بلندمدت نیز ترسیم کرد.

ــ سوء‌مدیریت‌های ناشی از اعمال‌نشدن قانون یا اجرای ناقص و غلط قانون.

و اما هدف، رسیدن به جامعه آرمانی است که بیانگر چشم‌انداز مناسب برای زیستگاه‌های انسانی مبتنی بر توسعه پایدار است. به‌طور کل جامعه آرمانی فراتر از ملاحظات محیط‌زیستی پایداری، به هماهنگی بین ابعاد اجتماعی و سیاسی مانند وحدت و انسجام، معنویات و تخصیص برابر منابع توجه دارد.

و اما راهکارهایی برای رسیدن به توسعه در راستای حفظ محیط‌زیست:

ــ رویکرد اصلاحی تأکید بر الزامات سه‌گانه فوق‌الاشاره یعنی الزامات و توصیه‌های دینی و شرعی، اجرای کامل قوانین و مقررات جاری و بالاخره عمل به تعهدات بین‌المللی کشور و تقویت آنها دارد.

ــ فرهنگ‌سازی و ارتقای آگاهی‌ها و مشارکت‌پذیری مردم و واگذاری تدریجی امور تصدیگری محیط‌زیست به مردم و تقویت مکانیسم‌های نظارت عالی دولت و اعمال حاکمیت بر انفال باید جزو سیاست‌های کلیدی قرار گیرند.

ــ بازنگری و اصلاح برخی از قوانین و مقررات جاری با توجه به تغییر شرایط محیط‌زیست کشور

ــ هماهنگی سیستمی بین سازمان‌های مرتبط با محیط‌ زیست براساس تعاریف علمی از کارکردهای محیط‌زیست و منابع طبیعی و بازبینی در نگرش انتزاعی و یک‌سویه به مقوله محیط‌زیست.

در نهایت لازم به ذکر است که ضرورت تدوین اصول اخلاق محیط‌ زیستی که نظر بر آرمان‌های اخلاقی الهی داشته باشد و در عین حال ‏توسعه و بهبود زندگی مادی را نیز در بر گیرد، جدی‌تر از هر زمان دیگر است. باید توجه داشت که تدوین چنین مجموعه‌ای از اصول و مبانی نمی‌تواند به ‏نحو جامع توسط یک فرد یا گروه تدوین شود، زیرا نیازمند مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی برگرفته از منبعی فرای طبیعت آموزه‌های وحیانی است.

امید آن است که با توجه به فرهنگ و پشتوانه غنی ایرانی ــ اسلامی کشور عزیزمان ایران، بتوانیم در تدوین و اجرای توسعه پایدار بر مبنای زیست‌سالاری، در سال‌های آتی به‌عنوان الگوی قابل‌قبولی در جهان مطرح شویم و شأن و منزلت کشورمان را در دنیا ارتقا دهیم.

فرزاد علیزاده - فعال محیط‌ زیست و کمال میرزاحسینی - کارشناس حوزه رسانه و محیط‌زیست