تغییر اقلیم یا سوء‌مدیریت

آنچه مهم است ابرها می‌بارند و سیلابی به‌راه‌می‌افتد و در غافلگیری همیشگی مسئولان و سازمان‌ها و نهادهای متولی، خسارات جانی و مالی فراوانی برجای می‌گذارند. با این‌که سازمان هواشناسی از ابتدای مردادماه رگبارهای همراه با بارش‌های شدید را برای استان‌های زیادی پیش‌بینی کرده و حتی از تداوم فعالیت سامانه بارشی مونسون تا اواخر ماه جاری خبر داده است اما هنوز معلوم نیست هشدارها برای چه کسانی صادر می‌شود و کدامین اقدامات برای جلوگیری یا کاهش خسارات ناشی از سیلاب‌ها در دستورکار قرار داشته و دارد.

هشدار قرمز سازمان هواشناسی، برای سیستان‌وبلوچستان، کرمان، فارس، اصفهان، کهگیلویه‌وبویراحمد و خوزستان همچنان برقرار است.

جاری شدن سیلاب، طغیان رودخانه‌ها، آبگرفتگی معابر و منازل، اختلال در ناوگان حمل‌ونقل، کاهش شعاع دید، احتمال تخریب پل‌ها و مسدودشدن جاده‌ها، خسارت به صنعت کشاورزی و شکستن درختان و تیرهای برق از مخاطرات پدیده جوی مونسون است. در تهران، البرز، قزوین، قم، سمنان، هرمزگان، بوشهر، چهارمحال‌وبختیاری، یزد، مرکزی، خراسان‌شمالی، زنجان، گلستان، مازندران، گیلان، کردستان و لرستان هم هشدار نارنجی صادر شده است.

این هشدار به هموطنان به منزله این است که از نواحی حادثه‌خیز مانند حاشیه و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها دوری و از صعود به ارتفاعات نیز خودداری کنند اما سؤال اینجاست که این هشدار به سازمان‌ها و نهادها و مسئولان متولی امر به چه معناست و علت راه‌افتادن آب در کوچه‌ها و خیابان‌ها و تخریب منازل و سدها و پل‌ها چه بوده و چرا تاکنون چاره‌ای برای جلوگیری از وقوع این حوادث تکراری اندیشیده نشده است؟

بارش‌های تابستانی تلخ و تکراری

از همان روزهای اول مردادماه بود که سازمان هواشناسی از بارش‌های سیل‌آسا در شش استان کشور خبر داد و در رابطه با خسارت به محصولات کشاورزی در ۱۰ استان هشدار سطح زرد صادر کرد اما با گذشت زمان، این هشدارها استان‌های بیشتری را در بر گرفت و با اعلام فعالیت سامانه بارشی مونسون معلوم شد روزهای سختی در پیش است.

این اولین‌بار نبود که ایران خود را برای بارش‌های تابستانی آماده می‌کرد و درسال‌های قبل هم استان‌های زیادی باران‌های شدید و به تبع آن سیل و حوادث و خسارات بدی را تجربه کرده بودند.

براساس تحلیل نقشه‌های هم‌دیدی و آینده‌نگری سازمان هواشناسی، رگبارهای پراکنده و رعدوبرق و وزش باد شدید برای بیشتر مناطق پیش‌بینی شده بود. رگبارهایی که برای بارش‌های سیل‌آسا و تخریب و ویرانی خود را آماده کرده بودند اما چنین تصور می‌شد که مسئولان از اتفاقات گذشته درس گرفته‌اند و حداقل تمهیدات لازم برای جلوگیری یا کاهش حوادث را در دستورکار دارند. کمتر کسی فکر می‌کرد که این رگبارها دوباره حامل داستان‌های مخرب و غم‌انگیزی باشند.

مسئولیت این خسارات با کیست؟

چند روزی است که رگبارهای سیل‌آسا مناطق مختلف ایران را در بر گرفته و بعد از هر بارشی مسئولان دوباره از واژه غافلگیری استفاده کرده و این‌بار مونسون بهانه‌شان است.

مهم نیست در کدام استان باشد. از شمال پایتخت گرفته تا فارس و یزد و بوشهر و کرمان و سیستان‌وبلوچستان تا مازندران و گلستان و هرمزگان، هرجا بارانی بارید، سیلی به‌راه‌افتاد و ناکارآمدی مدیرانی را به تصویر کشید که سوء‌مدیریت‌شان همچنان از مردم ایران تلفات می‌گیرد.

اوایل مردادماه وقتی رئیس مرکز ملی پایش، پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات جوی سازمان هواشناسی از تشدید فعالیت سامانه بارشی مونسون در جنوب کشور خبر داد، وقوع سیلاب‌های سهمگین در برخی مناطق کشور را هم پیش‌بینی کرده بود.

در آن روز صادق ضیائیان گفت: «هشدارها و توصیه‌های لازم درخصوص وقوع سیلاب را به دستگاه‌ها و ارگان‌های دولتی داده‌ایم.» اما معلوم نشد این دستگاه‌ها و ارگان‌ها با شنیدن هشدارها چه کردند و کدام اقدامات را برای جلوگیری از وقوع سیل در دستورکار خود قرار دادند! در کم‌کاری مدیران همین بس که سال‌هاست سیل می‌آید و خسارت می‌زند و می‌رود اما هنوز حوزه‌های مستعد سیلاب آبریزها به سامانه‌های هشدار تجهیز نشده‌اند و ناکارآمدی ایستگاه‌های باران‌سنجی در آنها به چشم می‌خورد.

اساسا یک استاندار که بالاترین مقام اجرایی در هر استان را بر عهده دارد باید تمام خطرات و حوادث ناگوار طبیعی را پیش‌بینی و از ظرفیت‌های موجود برای پیشگیری از وقوع حوادث غیرمترقبه استفاده کند و در جهت آرامش و امنیت مردم، مانند یک نگهبان، خواب و استراحت را بر خود حرام نماید.

البته در کنار آن، وقوع چنین حوادثی را باید در بی‌کفایتی و سوء‌مدیریت و ناکارآمدی سازمان‌ها و نهادهایی جست‌وجو کرد که با پیشوند و پسوند «مدیریت بحران» مسئولیت جان و مال میلیون‌ها انسان را بر عهده گرفته‌اند و با دریافت بودجه‌های چندصدمیلیاردی اما همیشه غافلگیر می‌شوند. اینها فکر می‌کنند باید اول بحران به‌وجود بیاید تا بعد وارد میدان شوند، چراکه آنها چیزی در مورد پیشگیری نمی‌دانند.

تغییر اقلیم؛ بهانه مسئولان

تغییر اقلیم یکی از چالش‌هایی است که بشر در قرن 21 با آن مواجه است و به‌عنوان یک تهدید بالقوه، محیط‌های طبیعی و انسان‌ساخت را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد اما هر تغییر ناگهانی را نمی‌توان به تغییرات اقلیمی ارتباط داد.

در همین رابطه اسماعیل کهرم، اقلیم‌شناس، اتفاقات و بارش‌های ایران را نشانه تغییر اقلیم ندانسته و معتقد است این بهانه مسئولان ماست.

این فعال محیط‌زیست به جام‌جم می‌گوید: اگر پدیده‌ای منظم و مرتب رخ دهد، می‌گوییم تغییر اقلیم است، ولی وقتی به یکباره گرمای سوزان تبدیل به سیلاب می‌شود، این تغییر اقلیم نیست و کسانی که در طبیعت دستکاری کرده‌اند این موضوع را دستاویز قرار داده‌اند. به‌عنوان‌مثال وضعیت دریاچه ارومیه را ناشی از تغییر اقلیم می‌دانند درصورتی‌که ۷۰ کیلومتر آن‌طرف‌تر، در ترکیه دریاچه وان قرار دارد و ما اثری از خشکی دریاچه نمی‌بینیم.

دکتر محسن عسگری، کارشناس آب‌وخاک نیز با بیان این‌که در فصول داغ سال، چون خاک در معرض آفتاب سوزان قرار داشته و رطوبت خود را ازدست‌داده و شکل کروی به خود گرفته، بنابراین آب نمی‌تواند به‌راحتی در آن نفوذ کند، به جام‌جم می‌گوید: رگبارها در شرایطی به یکباره حجم بسیار زیادی آب به زمین می‌فرستند که خاک را آماده نفوذپذیری نکرده‌اند و قطرات باران پس از ترکیب‌شدن با گلوله‌های خاک قدرت تخریب ۶۰برابری پیدا می‌کنند.

اشتباه از آسمان است که می‌بارد

در بسیاری از کشورها به محض آن‌که حادثه‌ای بسیار کوچک‌تر از سیلاب‌های ایران رخ می‌دهد، مسئولان بلافاصله حتی سفرهای مهم خارجی خود را نیمه‌تمام گذاشته و به کشورشان بازمی‌گردند و جلسه فوق‌العاده و اضطراری تشکیل می‌دهند و بحران به‌وجودآمده را مدیریت می‌کنند و مهم‌تر این‌که برای جلوگیری از وقوع حوادث بعدی برنامه‌ریزی می‌شود اما در اینجا انگار کسی اصلا خود را مسئول نمی‌داند و همه نگاه‌ها به آسمان می‌چرخد که چرا به‌ناگاه باریده و این بلا را بر سرمان آورده است.

در کشورهای اروپایی که 9 ماه از سال را با باران سپری می‌کنند، به‌ندرت می‌توان وقوع سیلی را شاهد بود. به‌غیراز سیلاب آلمان که طی دهه‌های اخیر امر غیرطبیعی قلمداد شده است. پوشش گیاهی این قاره یکی از عوامل مهم در جلوگیری از حرکت سریع آب روی سطح زمین عنوان می‌شود. ضمن این‌که درختان و گیاهان می‌توانند آب‌ها را به سمت سفره‌های آب زیرزمینی هدایت کنند.

این در حالی است که پوشش گیاهی در اکثر استان‌های ایران ازبین‌رفته و باران روی خاک لخت و برهنه فرومی‌ریزد، بنابراین سرعت می‌گیرد و در پایین‌دست تبدیل به سیلاب می‌شود.