سیلک سرچشمه اولین ها

بیایید برویم سفر. می پرسید کجا؛ به جایی که 7500 سال پیش ، اولین شهر دنیا در آن ساخته شد. حتما مایلید بدانید منظورم دقیقا کجاست یا این که این اولین شهر چطوری ساخته شده

کد خبر: ۱۳۶۴۰۲

و خانه هایش چه شکلی بودند و آیا هنوز اثری از آن باقی مانده که بشود رفت و آن را دید یا نه.
پس منتظرتان نمی گذاریم. راستش امروز می رویم سیلک. به مکان گردشگری مشهوری در امتداد خیابان فین کاشان که هنوز برای بسیاری از ما ناشناخته مانده است. اگر بخواهید می توانید همسفرمان شوید تا ما هم چیزهایی که چشم شما ممکن است آنها را نبیند، توضیح بدهیم. بیایید سیلک را دوباره ببینیم!

منطقه سیلک شامل 2 تپه باستانی و 2 گورستان است. تپه شمالی در مقایسه با تپه جنوبی از قدمت بیشتری برخوردار است و حدود 600 متر از آن فاصله دارد. در حدود 200 متری تپه جنوبی گورستان الف و در حدود 200 متری غرب آن گورستان ب قرار دارد که متاسفانه امروزه به دلیل ساخت و سازها، دیگر اثری از آنها نیست. هر یک از تپه ها شامل 2 دوره فرهنگی هستند که قدمت قدیمی ترین آثار کاوش شده به حدود 7500 سال پیش باز می گردد. به این ترتیب ، سیلک از کهن ترین مراکز استقرار بشر در فلات مرکزی ایران به شمار می آید.

تپه شمالی ، دوره اول

تپه شمالی 310 متر طول و 110 متر عرض دارد و ارتفاع متوسط آن 6 متر است. سکونت در این نقطه از حدود 7500 سال پیش آغاز شد و سرانجام بنا به دلایلی چند در حدود 6100 سال پیش متروک شد و ساکنان آن به 600 متر آن سوتر یعنی تپه جنوبی نقل مکان کردند. از این تپه ، نمونه ها و آثار فرهنگی بسیار ارزشمندی به دست آمده است. آثاری که ذهن خلاق و سبک مدرن زندگی اجداد دورمان را در تشکیل تمدنی بزرگ می نمایاند.
طبق کاوشهای به عمل آمده ، خانه های ساکنان اولیه سیلک شامل کلبه هایی از نی و خار و خاشاک بوده که احتمالا روی آنها را با گل می پوشاندند. خانه های ساکنان دوره بعدی هم با دیوارهایی به شکل چینه ساخته می شد. چینه گل خامی است که با دست شکل می دادند و روی هم می گذاشتند تا دیوار بالا آید. در این دوره هنوز خشت شناخته نشده ، دیوارها پی ندارند و کف خانه ها هم از گل کوبیده است. در زیر آنها نیز تعدادی قبر وجود دارد. در دوره ای از تاریخ ، درگذشتگان را در کف خانه ها دفن می کردند. ظاهرا اجساد را هم به هنگام دفن ، با رنگ قرمز می پوشاندند.
سفالهای به دست آمده از این تپه ، از قدیمی ترین سفالهای ساخت دست بشر به شمار می آیند و همگی بدون استفاده چرخ سفالگری و تنها با حرکات دست ساخته شده اند. این سفالها به رنگ قرمز و سیاهند و یا رنگی روشن دارند. بیشتر دارای ناخالصی هایی مانند علف یا کاه خرد شده و شن هستند. مردم آن روزگار برای صیقل دادن سطح خارجی آنها از روش جالبی بهره جسته اند؛ استفاده از یک تکه پارچه خیس یا یک قطعه چرم. هر چند سطح آنها چندان هم صاف نیست. این سفالینه ها حتی از پخت خوبی هم برخوردار نیستند، به طوری که در بسیاری از آنها فقط قسمت خارجی دیواره حرارت مناسب دیده و قسمت میانی از این امر بی بهره است. به این ترتیب ، با کمی فشار به راحتی می شکنند. در بخش داخلی این ظروف ، نقشهایی سیاه رنگ دیده می شود که در ابتدا شلوغ و نامنظم اند و در دوره های بعدی منظم تر و ظریف تر می شوند. در سفالهای متاخرتر، روی دیواره خارجی سفالها نیز نقشهایی را می توان دید که حالت «نردبانی» یا «پلکانی» دارند.
درخصوص اشیای فلزی متعلق به دوره اول تپه شمالی ، می توان به یک درفش از جنس مس با مقطع گرد و 2 عدد تیله به قطر تقریبی 5 میلی متر اشاره کرد. ساکنان سیلک در این دوره ، هنوز به فناوری ذوب کردن فلز و ریخته گری دست نیافته اند و همه چکش خور هستند. اما نکته درخور توجه وجود یک فنر حلزونی شکل است. سنجاق با نوک دو طرفه مورب هم از دیگر کشفیات این تپه است.

سی ارگ

قدیمی ترین منبعی که از سیلک نام برده ، کتاب «مرآت القاسان» مربوط به اواخر قرن سیزدهم هجری قمری است که از آن به عنوان یک قلعه قدیمی به نام «سی ارگ» یاد کرده و در توضیح این نام آورده است: از آنجا که رنگ خاکش در مقایسه با خاکهای اطراف سفیدتر است ، آن را سپید ارگ نام نهاده بودند که در اثر کثرت استعمال به «سی ارگ» تغییر یافت.
عقیده ای نیز سیلک را مشتق از سلوکوس می داند و تپه ها را آثاری برجای مانده از یونانیان معرفی می کند که البته این تعبیر پایه درستی ندارد. گروهی نیز می گویند این نام از سیالخش به معنای پادشاه سیاه مو گرفته شده است

استخوان نیز در دوره های اولیه سکونت در سیلک هنوز از متداول ترین مصالح برای ساخت ابزار به شمار می رفت. یک چاقو متعلق به کهن ترین دوره های استقرار در این تپه به دست آمده که دسته ای از جنس استخوان دارد. در انتهای آن نیز سر یک حیوان حک شده که به خرگوش می ماند. اما زیباترین نمونه ، یک دسته چاقو از جنس استخوان است که مردی ایستاده را نشان می دهد. نکته بسیار جالب درخصوص این دسته استخوانی ، پوشاک مرد نقش شده است. قطعه ای پارچه یا پوست به قطع مستطیل که به قسمت پایین بدن پیچیده شده است. وضعیت این فرد حالت سلام و احترام را دارد. بدن او اندکی به جلو خمیده و پشت او صاف است . تناسب بدنی به طور کامل رعایت شده و با خصوصیات قدیمی ترین پیکرک انسانی که متعلق به اوریگناسین فرانسه است ، تفاوت های اساسی دارد. در مغرب زمین این پیکرک ها بیشتر زنانه اند و رعایت حرمت جسمانی در آنها اعمال نشده و بعکس لذت جنسی به شدت در آنها رسوخ کرده است. اما با افتخار می بینم در مجسمه کوچک ایرانی که از تپه سیلک به دست آمده و قدیمی ترین پیکره انسانی در ایران و بین النهرین به شمار می آید، این امر به هیچ نوع صادق نیست و هر نوع تصور بت و یا رب النوع بودن آن را رد می کند.

تپه شمالی ، دوره دوم

از دوره دوم این تپه ، خشت بدست آمده است. خشت عبارت از چانه گلی ورز داده ای به شکل مکعب مستطیل با کناره های انحنادار است که فقط روی یکی از سطوح آن فرورفتگی هایی به تعداد 2 ، 4 یا 6 به وسیله انگشت ایجاد شده است . ساکنان خلاق سیلک به این چانه گلی ، دانه های ریز ذغال می افزودند تا چربی آن گرفته شود و پس از ساختن خشت هم سطوح آن را با لایه ای از کاه می پوشاندند. با این کار، مانع از آن می شدند که هنگام جابجا کردن ، خشت به دست بچسبد.
مردم این دوره با ابداع خشت ، شیوه جدیدی از معماری را فراگرفتند که ساختن پی است. اما دیوار چینی هنوز با چینه و کاهگل انجام گرفته است. نوعی تزیینات و خوش سلیقگی را هم می توان در این بناها دید. آنان با رنگ ، روی دیوارهای کاهگلی را قرمز می کردند. این شاید اولین رنگ زدن دیوار اتاق باشد! این رنگ از شیره یا پوست میوه به دست آمده است. سرانجام با گذشت زمان برای ساختن دیوارها نیز از خشت استفاده شد.
سفالهای به دست آمده از این دوره ، با دست و بدون استفاده از چرخ ساخته شده اند. البته خالص ترند و دیگر دانه های شن در آن دیده نمی شود، هر چند خرده کاه هنوز در آن وجود دارد. یک نوآوری بسیار مهم نیز در طرحهای سفالها در این دوره اتفاق افتاده که تحولی بزرگ به شمار می آیند. به این معنا که نقشهای گیاهی و حیوانی جای نقشهای هندسی را می گیرند. به این ترتیب تصویر پرندگان ، به خصوص پرندگان پابلند، بزهای کوهی و گراز بر دیوار ظروف سفالین نقش می بندد. این تصویرها، همگی حرکت دارند.
دوره دوم استقرار در تپه شمالی سیلک ، استفاده از استخوان برای ساخت ابزار روبه کاهش نهاد و جای دسته های استخوانی چاقوها را چوب گرفت.
به دلیل پیشرفت در فناوری و ابزار وسایل سنگی مدرن تری ساخته شد، به طوری که اولین انواع مته که از جنس بلور سنگ طبیعی هستند، طی کاوشها به دست آمده است. از نکات در خور توجه درخصوص تپه شمالی می توان به تعداد زیادی صدف بزرگ از نوع حلزون های دریایی اشاره کرد که متعلق به سواحل بسیار دور یعنی خلیج فارس هستند و به دلیل روابط تجاری قوی ساکنان آن ، از قدیمی ترین شهر واقع در فلات مرکزی ایران سر برآورده است.

تپه جنوبی ؛ دوره اول

تپه جنوبی بزرگتر و مهمتر از تپه جنوبی است. این تپه 260 متر طول و در عریض ترین قسمت 160 متر پهنا دارد. بلندترین قسمت آن نیز 25 متر است. قدیمی ترین آثار به دست آمده از آن به حدود 6100 سال پیش باز می گردد. تاریخ گورستان الف مربوط به 1500 پیش از میلاد یعنی 3500 سال پیش و گورستان ب نیز 3000 سال پیش است.
در دوره اول این تپه ، دیوارها منظم تر بنا شده اند به طوری که کاملا عمود هستند. در قسمتی از تپه ، حیاطی با دیوارهای طویل کشف شده که احتمالا فضایی برای نگهداری حیوانات اهلی است. ساکنان سیلک در دوره های میانی تاریخ آن ، نسبت به طراحی و ساخت کوچه احساس نیاز کردند و برای نخستین بار سنگ را در معماری مورد توجه قرار دادند. در این دوره ، نمای ساختمان ها پیشرفت حاصل کرد. به این ترتیب که بر سطح خارجی دیوارها به کمک تعدادی برآمدگی های 20 سانتی متری ، نوعی بازی سایه روشن به وجود آورده اند.از دیگر ابداعات در این تپه ، طراحی راهروهای پر پیچ وخم است. سبک زندگی با تغییراتی مواجه می شود. برای اولین بار یک باز شونده کوچک ابداع می شود که درواقع پنجره است و به راهروهای پر پیچ وخم روشنی می بخشد. درها کوتاه هستند و با ارتفاع 80 سانتی متری خود، بیشتر یک گریزگاه به شمار می آیند. نکته مهم دیگر در معماری این دوره عبارت از یک روش اعجاب آور است.
برای این که رطوبت باعث جدا شدن اندود کاهگل از دیوار و در نتیجه باعث ریزش آن نشود، بین اندود کاهگل و خشت پایین دیوارها بیشتر سفالهای شکسته کار گذاشته اند. به این ترتیب ، نخستین عایق رطوبتی به کار گرفته شده است.
سفالهای به دست آمده از دوره نخست تپه جنوبی نشان از پیشرفت در این صنعت را می دهد. خمیر سفالهای کوچک به طور کامل عاری از هر نوع ناخالصی اند، اما هنوز در خمره های بزرگ ، کاه خرد شده و ذغال دیده می شود. ابداع مهم دیگری که ذکر آن شایسته است ، ساخت کوره های واقعی برای سفالگری است . این کوره ها آتش منظمی داشتند و رنگ قهوه ای روشنی به سفالها می دادند. به وسیله این کوره ها، آتش به طور یکنواخت بر تمام ضخامت خمیر گلی اثر می کرد و باعث صدادار شدن ظروف می شد. برای نمونه می توان به یک کوره سفالگری در این تپه اشاره کرد که تخم مرغی شکل و تقریبا کوچک و دارای ابعاد 105 در 110 در 45 سانتی متر است. در دیواره آن 3 سوراخ وجود دارد. کار آنها این است که جریان هوا را به طور چرخشی به آن وارد می کنند و از طریق 17 کانال به اتاق پخت می رساند. همچنین کوره دیگری نیز یافت شده که داری هواکشی بسیار قوی است. هواکش مذکور به منظور افزایش حرارت کوره ایجاد شده است. یک دسته ، از جنس گل نسوز در گورستان ب یافت شده که احتمالا دسته دمنده برای مصرف در کوره های ذوب فلز بوده است.

سیلکی ها با استفاده از سفال های شکسته درطراحی دیوارها ، نخستین عایق رطوبتی ساخت دست بشر را شکل داده اند

طی کاوشهای مربوط به اوایل دوره اول استقرار در تپه جنوبی چرخ سفالگری از نوع ابتدایی آن و از کاوشهای متعلق به اواخر این دوره ، چرخ سفالگری از نوع کامل آن به دست آمده است. سفالینه های مربوط به دوره نخست استقرار در تپه جنوبی شامل جامها، کاسه ها، جامهای پایه دار و پیاله ها و خمره هاست. سفالگران که در ابتدا مفهوم دسته ظرف را نمی دانستند، درخصوص آن آگاهی یافتند و ظروف دسته دار ساختند. گرشمن باستان شناس فرانسوی این نوآوری را متاثر از بین النهرین برشمرده است .طرحهای روی سفالها هم در این دوره پیشرفت را نشان می دهد. این طرحها شامل پرندگان پشت سرهم ، تزیینات مارپیچی ، پرندگان آبزی در حال شنا، لوزی های شاخداری که روی هم قرار گرفته و سرانجام مارهایی که روی دم ایستاده اند. صحنه های شکار نیز در سفالهای متاخرتر شایان توجه است. پلنگ یا کفتاری که گله ای از بزهای کوهی را در زمینه ای از نقوش گیاهی تعقیب می کند.
در دوره اول تپه جنوبی ، اشیای فلزی با ارزشی به دست آمده که باز هم پیشرفتی دیگر را حکایت می کند. مس اندک اندک از حالت چکش کاری شده به حالت ذوب شده و قالب گیری شده درآمده است. ساکنان سیلک با ابداع و تکمیل کوره های ذوب فلز اقدام به ریخته گری مس کرده اند. البته ظاهرا هنوز طلا شناخته نشده و نقره هم تنها در 2عدد تکمه دیده می شود. نکته آخر درخصوص دوره اول سیلک جنوبی ، کشف اولین شیشه سیلک است که یک سوراخ لبه دار دارد.

تپه جنوبی ، دوره دوم

ساکنان سیلک پس از اختراع کوره ، چرخ سفالگری ، کشف فلز و ذوب آن به یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشری یعنی خط نایل شده اند. البته گرشمن منبع این خط را بین النهرین ذکر می کند. گل نوشته هایی متعلق به دوره دوم تپه جنوبی به دست آمده که مورد مصرف آنها در بایگانی و فاکتورنویسی است. گل نوشته هایی نیز یافت شده اند که در واقع نوعی علامت تجاری محسوب می شوند. برخی گل نوشته های یافت شده دارای یک یا دو سوراخ هستند، از میان این سوراخ ها ریسمانی عبور داده می شد که آن را به کالای ارسالی متصل می کرد. در برخی از آنها، تنها عدد درج شده که نشان دهنده تعداد کالاهای تحویلی است. بیش از نیمی از گل نوشته های مکشوفه از سیلک از نوع تجاری اند و این به این معناست که ساکنان این سرزمین روابط خارجی گسترده ای داشتند. در گل نوشته های متاخرتر، پس از اعداد 2 نشانه دیده می شود و پس از آن عدد جمع بسته شده حک شده است. بر پشت یک گل نوشته علامتی وجود دارد که احتمالا امضاء یا یک نوع علامت مالکیت است.
آینه های محدب مسی نیز در اواخر دوره استقرار سیلک ، نکته شایان ذکر دیگری است که در یکی از آنها فلز باقی دیده شده است. این بافته فلزی اهمیت بسیاری در پژوهش های مربوط به صنعت بافندگی در ایران باستان دارد.