فلزات گرانبها، گران‌تر از همیشه

خط لوله نورد استریم ۲ قرار بود گاز روسیه را به آلمان برساند. برنامه‌ریزی برای اولین خط لوله مستقیم بین دو کشور، نورد استریم ۱، در سال ۱۹۹۷ آغاز شد. آلمان که در تلاش برای کاهش انتشار کربن پیشرو بود، پس از فاجعه زلزله و سونامی سال ۲۰۱۱ در سندای ژاپن و در پی آن انفجار و آتش‌سوزی در نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما، توسعه معادن زغال‌سنگ و نیروگاه‌های هسته‌ای را متوقف کرد. ایده این بود که گاز روسیه، سوخت مورد نیاز را در طول سال‌ها انتقال به منابع انرژی پاک‌تر تامین کند. دو سوم گازی که آلمان در سال گذشته سوزانده از روسیه بوده‌است و برنامه‌های آتی مستلزم انتقال گاز بیشتر از طریق نورد استریم ۲، خط لوله جدید ۱۲۰۰‌کیلومتری در زیر دریای بالتیک است که مستقیما روسیه را به شمال‌شرقی آلمان متصل می‌کند. حالا اما همه چیز فرق کرده است.

حمله روسیه به اوکراین، باعث افزایش قیمت‌ انرژی، مواد معدنی و غذایی شده و سرمایه‌گذاران را به وحشت انداخته است.

روسیه، سومین تولیدکننده بزرگ نفت جهان است و تقریبا از هر ۱۰‌بشکه نفت مصرفی اقتصاد جهان، یکی را روسیه تامین می‌کند.

در بحث قیمت مواد غذایی هم روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده گندم در جهان است و همراه با اوکراین، نزدیک به یک‌چهارم کل صادرات جهانی این محصول را به خود اختصاص داده‌است. در کشورهایی مانند مصر و ترکیه، غلات وارداتی از روسیه بیش از ۷۰‌درصد واردات را تشکیل می‌دهد.

پالادیوم که در سامانه‌های اگزوز خودروها و تلفن‌های همراه مورد استفاده قرار می‌گیرد، قیمتش با ترس از قطع ارتباط و تحریم روسیه، بزرگ‌ترین صادرکننده این فلز در جهان در بازارهای جهانی افزایش یافته است. قیمت نیکل، یکی دیگر از صادرات کلیدی روسیه نیز در حال افزایش است.

محدود کردن دسترسی روسیه به سرمایه خارجی و محدود کردن توانایی این کشور برای پرداخت‌ها به دلار، یورو و سایر ارزهای اصلی برای تجارت بین‌المللی در درازمدت موجب چالش‌های بزرگی برای روسیه خواهد شد. با تجاوز روسیه به اوکراین و افزایش بیشتر قیمت انرژی، کنترل روسیه بر بخش عمده‌ای از عرضه انرژی اروپا به صورت یک چالش مهم مشخص شده‌است چرا که اروپا بیش از یک‌سوم گاز طبیعی و ۲۵‌درصد نفت خود را از روسیه تامین می‌کند.

سپر اوکراینی چیست؟

اوکراین نیز منابع اورانیوم قابل بازیافت متوسطی دارد. بر اساس نسخه ۲۰۲۰ کتاب قرمز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ۷۳‌هزار تن از کل ۱۸۶هزار تن منابع با قیمت کمتر از ۸۰‌دلار در کیلوگرم اورانیوم اوکراین قابل بازیافت است.

منابع تضمین‌شده معقول، ۱۲۲‌هزار تن سنگ اورانیوم هستند که تقریبا همه آنها در ذخایر متاسوماتیت در سپر اوکراینی هستند و به استخراج زیرزمینی در سنگ زیرزمین نیاز دارند. عیار این سنگ معدن 0.1 تا 0.2درصد اورانیوم است. استخراج اورانیوم در سال ۱۹۴۶ به صورت زیرزمینی آغاز شد و در سال ۱۹۵۱ دولت، شرکت استخراج و فرآوری را در شرق اوکراین راه‌اندازی کرد.

در سال ۱۹۵۹ کارخانه دوم ساخته شد و در مجموع تا پایان سال ۲۰۱۶ حدود ۱۳۰‌هزار تن اورانیوم تولید شده‌است. سپر اوکراینی یک ساختار زمین‌شناسی خاص است. این، قدیمی‌ترین سازه زمین‌شناسی پیش از کامبرین است که بخشی از پوسته قدیمی اروپای شرقی است. در طول زمان زمین‌شناسی، تعداد زیادی ذخایر مهم در این بخش تشکیل شده‌است و فلزات غیرآهنی و کمتر رایج در مراحل بعدی جوانسازی یا فعال شدن سپر ظاهر شدند.

این ذخایر شامل غنی‌ترین ذخایر سنگ‌آهن و منگنز در جهان است که اکنون بیش از یک قرن است که توسعه یافته‌اند و ذخایر قابل‌توجهی از سنگ معدن تیتانیک، زیرکنیوم و اورانیوم که اکنون بهره‌برداری از آنها فعال و در حال توسعه هستند.

کانسارهای فلزات کمتر رایج و گروه خاکی کمیاب، ارزش ویژه‌ای دارند.همچنین زمین‌شناسان در این منطقه به ذخایر بریلیوم دست یافته‌اند که ارزش بالایی دارد. با این اوصاف، اوکراین سرشار از منابع معدنی و دارای ۲۰هزار مورد ذخایر بررسی شده‌ که شامل ۹۷ نوع ماده معدنی است. بیش از ۸۰۰۰ مورد از این ذخایر ثابت شده و تقریبا نیمی از آنها در حال حاضر استخراج است.

سرزمین معادن تمام‌ نشدنی

در اوایل دهه ۹۰ و آغاز استقلال اوکراین، این ذخایر معدنی ۲۳ تا ۲۵ درصد تولید ناخالص ملی و یک‌سوم درآمدهای مبادله صادراتی را تأمین می‌کردند. در حال حاضر هم استخراج و استفاده از مواد معدنی ۴۸‌درصد پتانسیل صنعتی کشور و حداکثر ۲۰‌درصد نیروی کار کشور را تامین می‌کند.

در آن زمان، ۴۰۰معدن، ۱۱۰۰ ناحیه اکتشاف شده، ده‌ها شرکت استخراج و فرآوری سنگ معدن، مجتمع‌های تولید گاز و نفت وجود داشت و امروزه منابع معدنی، ۴۲‌درصد تولید ناخالص داخلی و ۶۰‌درصد درآمدهای صادراتی این کشور را تامین می‌کند.

در اوکراین، استخراج گسترده‌ای از کائولن (۱۸درصد حجم جهانی)، منگنز (۱۰‌درصد) و آهن (۴‌درصد)، اورانیوم، تیتانیوم، زیرکونیوم، ژرمانیوم، گرافیت (۴‌درصد از کل بهره‌برداری در دنیا) و مواد اولیه متالورژی غیرفلزی (کوارتزیت، سنگ آهک و دولومیت)، مواد خام شیمیایی (گوگرد، سنگ و نمک پتاسیم)، سنگ‌های تزئینی (گرانیت، گابرو و لابرادوریت) صورت می‌گیرد.

ذخایر مواد معدنی کمیاب در اوکراین مانند بریلیم، نیوبیم و تانتالیم، سری خاک‌های کمیاب، مس، سرب، روی، مولیبدن، فلوراسپار، آپاتیت، شیل نفتی و بیشوفیت یافت و اثبات شده‌است.

اخیرا هم زمین‌شناسان با کشف مخازن بیشتر هیدروکربن، توسعه ذخایر معدنی جدیدی را برای اوکراین ثابت کرده‌اند.

این ذخایر اکتشافی جدید شامل فلزات باارزشی مانند طلا، کروم، مس، سرب، روی، مولیبدن و سری‌های خاکی کمیاب است. ضمنا امکان استخراج فلزات غیرآهنی، کمیاب و نجیب، انواع مختلف مواد خام غیرفلزی از ذخایر صنعتی به‌وجود آمده‌است.

چنین مواردی باعث شده تا اوکراین یک منطقه زمین‌شناسی منحصر به‌فرد باشد که شکل‌گیری آن در طول 3.7 ‌میلیارد سال در جریان بوده‌است.

تقریبا تمام ساختارهای زمین‌شناسی اساسی قاره اروپا در قلمرو اوکراین دیده می‌شوند: غرب و شرق اروپا و سکوهای اوراسیای مرکزی، چین خوردگی‌های آلپ ــ کارپات و کریمه ــ‌ قفقاز، فرورفتگی‌های بزرگ رسوبی دونسک ــ‌ دنیپرو و حوضه دریای سیاه.

ذخایر تایید شده لیتیوم اوکراین بزرگ‌ترین ذخایر در اروپاست. این کشور همچنین فرصتی واقعی برای ورود به بازار جهانی با فلزات خالص و فوق خالص مانند گالیم، ایندیم، تالیم، سرب و قلع را دارد.

این ذخایر باارزش به‌ویژه ذخایر مواد فلزی کمیاب، نقشی راهبردی در اقتصاد انرژی در قرن پیش‌رو خواهد داشت.

هر چند حالا با وقوع جنگ در این منطقه معلوم نیست سرنوشت این ذخایر و معادن و چگونگی بهره‌برداری از آنها به کجا خواهد رسید. اتفاقی که می‌تواند بازارهای جهانی را دستخوش نوسانات بسیاری کند.

مهدی زارع - اقتصاد / روزنامه جام جم