ثبت است بر جریده عالم دوام ما

این پرونده با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در شانزدهمین جلسه کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید. خوشنویسی ایران، هفدهمین عنصر میراث فرهنگی ایران است که در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو ثبت شده است. در حال حاضر ۱۴ میراث ناملموس در فهرست معرف، دو اثر در فهرست میراث ناملموس در خطر و یک اثر در برنامه خوب پاسداری یونسکو به نام ایران به ثبت رسیده است.

اما میراث فرهنگی ناملموس چیست؛ در واقع این عنوان به تولیدات و فرآیندهای فرهنگی تعلق می‌گیرد که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند و اشکالی از فرهنگ به‌شمار می‌روند که قابل ثبت و ضبط هستند اما ملموس نبوده و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند موزه را ندارند ولی از طریق ابزارها و وسایلی که در آنها به کار رفته‌اند قابل تجربه کردن هستند. این وسایل فرهنگی توسط سازمان ملل متحد گنجینه‌های بشری نام گرفته‌اند.
کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو که کشورها به موجب آن عناصر فرهنگی ناملموس خود را ثبت جهانی می‌کنند سه فهرست «میراث مُعرف ناملموس»، «میراث ناملموس در خطر» و «برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو» را در خود جای داده است. ثبت در برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو به این معناست که در عین معرفی میراث ناملموس مورد نظر به جهانیان، پاسداری خوبی هم از آن صورت خواهد گرفت. این فهرست از اهمیت بسیاری برخوردار است و ثبت در این فهرست دستاورد فرهنگی بزرگی به‌ شمار می‌آید. با استاد نصرا... افجه‌ای، خوشنویس پیشکسوت و از چهره‌های ماندگار هنر ایران درباره این رخداد مهم فرهنگی و نقش هنر خوشنویسی در حفظ و اعتلای فرهنگ ایرانی به گفت‌وگو نشستیم. این هنرمند برجسته از اهمیت خوشنویسی به‌عنوان یکی از جنبه‌های هویتی فرهنگ ایرانی می‌گوید و تاثیر آن را در حفظ این هویت انکارنشدنی قلمداد می‌کند. او معتقد است گرچه در طول سالیان سال هجمه‌های فرهنگی زیادی به ایران وارد شده اما خط از آن در امان مانده است.
اصالت خط فارسی همچنان باقی است
افجه‌ای تأکید می‌کند: بیگانگان در دوران پیش از انقلاب، فقط زمانی ایران را به‌رسمیت می‌شناختند که نفتش را می‌بردند و ما به نوعی در دهان غربی‌ها قرار گرفته بودیم اما وقتی ایران برای خودش ید قدرتی شد و استقلال پیدا کرد، از وابستگی بیرون آمد و ابداعات و اختراعات بسیاری در زمینه صنعت و به‌ ویژه هنر به‌دست آورد. البته کم‌لطفی بیگانگان و کسانی که از منظر سیاسی در مقابل ما قرار گرفته‌اند تازگی ندارد و به‌رغم این‌که با آنها برخوردی نداریم اما برایمان قابل‌هضم است و می‌دانیم چه طرز فکری درباره ایران دارند.
وی با بیان این‌که پیش از انقلاب هنر اصیل ما ناشناخته و غربت‌زده بود، ادامه می‌دهد: ما را نمی‌شناختند و فقط به طرف غرب سوق می‌دادند مانند ترکیه که با همه تمدن و قدرت تولیدی‌اش نتوانست خط خود را حفظ کند و متاسفانه آن را به لاتین تغییر داد، در حالی که اصالت خط فارسی در جای خود همچنان باقی است.
این هنرمند نامدار تاکید می‌کند: ما از خط کوفی معقلی، رقاع، ریحان و خطوط دیگر عربی به خط نستعلیق (نسخ تعلیق شده) رسیده‌ایم. البته پیش از دوره صفویه نیز کتاب‌های قدیمی ما با خط نسخ و روی کاغذهای دستی نوشته می‌شد اما وقتی خط نسخ، تعیلق شد، این دو در‌هم ادغام شدند و «نستعلیق» نام گرفت. در زمان صفویه میرعماد و دیگر هنرمندان با این خط می‌نوشتند و در واقع واضع خط نستعلیق بودند و در‌نهایت به‌عنوان خط رسمی پذیرفته شد. حتی اگر یونسکو و سازمان‌های بین‌المللی فرهنگی هم تا‌ به‌ حال آن را به‌رسمیت نشناخته بودند، در مقابل عمل انجام شده مجبور به تواضع هستند.
اهمیت ثبت خوشنویسی در یونسکو 
از منظر فرهنگی
اما ثبت خوشنویسی در یونسکو چه تاثیری در بازار بین‌المللی خواهد داشت؛ باید دید آیا با چرخش نگاه جهانی به این خط شاهد رونق در فضای جهانی و اقتصاد هنر خواهیم بود یا نه. افجه‌ای در این‌باره معتقد است: تاثیر در بازار جهانی نه از منظر اقتصادی اما از جهت فرهنگی بسیار چشمگیر است و این مسأله موجب می‌شود که قدرت بیشتری پیدا کنیم و ما را بیشتر به‌رسمیت بشناسند. گرچه همه این مسائل از فشار غربی‌های مغرض به‌خصوص انگلستان سرچشمه می‌گیرد و درست است که ما با آمریکا و انگلیس رابطه‌ای نداریم اما آنها بیکار ننشسته‌اند و صدایشان خیلی بلند است، در حالی که صدای ما مظلومانه است و عادت به فریاد کشیدن نداریم. ما صدایمان را با فرهنگ خودمان به گوش همه می‌رسانیم.
او از گذشته‌های دور ایران می‌گوید و یادآور می‌شود: ایران سرزمین پهناوری بود و خاکی که امروز متعلق به ماست وسعتش بیش از اینها بوده و تمام قسمت‌های بزرگ اطرافش را هم در حیطه خودش داشته اما کم‌کم و در هر دوره‌ای آن را تصاحب و غارت کردند؛ حتی در دوره نادرشاه نیز بخشی از خراسان گسترده شد اما باز هم آن را گرفتند. با وجود تلاطمی که میان حکومت‌های ما و غربی‌ها اتفاق افتاد، نتوانستیم در مقابل آنها مقاومت کنیم و متاسفانه به‌دلیل ضعف‌های زیربنایی که در ما ایجاد سستی کرد، برخی شرایط غرب‌زدگی پیدا کردند و حتی به آمریکا و کشورهای اروپایی رفتند و سیتیزن شدند؛ این «ملیت» برای عده‌ای لوث شد و نتوانستیم آن را صد‌در‌صد حفظ کنیم اما خط خودمان را در بساط مکتبی حفظ کردیم. خوشبختانه انجمن خوشنویسان همچنان سرپا و مقتدر کار می‌کند و در بخش نستعلیق اساتید بزرگ و بنامی داریم؛ از سویی دیگر جوانان هنوز علاقه‌مند به خط نستعلیق و ثلث هستند و آن را فرا می‌گیرند و این جای بسی خوشحالی است.
خط نسخ و نستعلیق میراث فرهنگی ماست
این چهره ماندگار هنر با توضیح این‌که می‌توانیم خط را مهم‌ترین میراث فرهنگی بدانیم، اظهار می‌کند: در آنچه به‌عنوان زیربنای میراث فرهنگی ما محسوب می‌شود خط جایگاه ویژه‌ای دارد و جزئی از آن است و باید باشد. خط از اهمیت بسیاری برخوردار است و کسی که به دنیای خطاطی قدم می‌گذارد تازه می‌فهمد که وارد چه اقیانوسی شده است. خط نسخ و نستعلیق میراث فرهنگی ماست و آن را به همه جای دنیا برده‌ایم؛ نمونه‌اش مساجدی است که در اقصی نقاط دنیا برپاست و حتی در کشورهای غربی مانند آمریکا مساجدی وجود دارد که در آنها به خط نستعلیق کتبیه‌نویسی شده است. همچنین خط ثلث را می‌بینیم که تحفه «علیرضا عباسی» است و بقایای آن هنوز در تمام مساجد مهم ما در این سرزمین وجود دارد.
از سویی دیگر به‌دلیل نیاز جامعه و این‌که در طول سال مساجد و تکایای زیادی ساخته می‌شود، طبیعتا اینها به خوشنویسی‌های کلان و کتیبه‌ها نیاز دارد. امروزه نیز در هر مسجدی که بنا می‌شود نستعلیق می‌نویسند. شاید پررنگ‌ترین آن را در شهر قم می‌بینیم که خوشنویسانی همچون مرحوم مافی، بنی‌رضی و هنرمندانی که هنوز هم خوشنویسی‌های بزرگی انجام می‌دهند، کتیبه می‌نویسند. من نیز در مساجد محلی قلهک کتیبه‌نویسی و دیوارنویسی‌های بسیاری انجام داده‌ام.
به اصالت خود افتخار می‌کنیم
این استاد برجسته خوشنویسی، ضرورت پاسداری از خط فارسی را یک امر مهم و ملی می‌داند و می‌گوید: اگر کسی به خط فارسی تعدی کند در واقع به حقوق ملت ما تجاوز کرده است و ما از این حقوق دفاع خواهیم کرد. این خواسته حکومت قبلی بود که می‌خواست دل بدهد و برود آن طرف! همان‌طور که پیشتر هم اشاره کردم، آتاتورک به‌دلیل این‌که خودش را از سنت مذهبی جدا کند خط را عوض کرد و الفبای خودشان را تهیه کردند اما می‌بینیم که موفق نیستند و این خط رسمیت پیدا نکرده است. من به‌عنوان کسی که خوشنویس است هیچ‌وقت هوس نمی‌کنم حتی الفبایش را ببینم چون آن را مطرود می‌دانم. اما ما چیزی داریم که اصالت دارد و باید به آن افتخار کنیم. دستاوردهای دنیای مدرن را هم می‌پذیریم اما تسلط بیگانگان را خیر!

چرا ۳ پرونده خوشنویسی در یونسکو ثبت شد؟
مصطفی پورعلی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی در گفت‌وگو با ایسنا درباره پرونده خوشنویسی ایران که با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در شانزدهمین نشست کمیته بین‌الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس و در بخش «برنامه‌های خوب پاسداری» ثبت شد و در توضیح تفاوت ثبت این پرونده با پرونده‌های خوشنویسی ترکیه و کشورهای عربی که در فهرست میراث ناملموس ثبت شده است، گفت: کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو که کشورها به‌ موجب آن عناصر فرهنگی ناملموس خود را ثبت جهانی می‌کنند سه فهرست دارد؛ نخست فهرست میراث مُعرف ناملموس که عناصر فرهنگی در این فهرست هم‌راستا با شاخص‌های آن کنوانسیون معرفی و ثبت می‌شوند. بیشتر ثبت‌های جهانی در فهرست مُعرف اتفاق می‌افتد، از ایران نیز تا‌کنون ۱۴ عنصر فرهنگی ناملموس ثبت شده است.
او افزود: دسته دوم «میراث ناملموس در خطر» است که ثبت آثار در این فهرست به نسبت میراث مُعرف آسان‌تر است. معمولا آثاری که شرایط پاسداری و حفاظت خوبی ندارند یا درحال نابودی و در خطر انقراض هستند، در این فهرست ثبت می‌شوند که از ایران دو میراث «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج‌فارس» و «نقالی؛ قصه‌گویی نمایشی» در این فهرست قرار گرفته‌اند و متاسفانه امکان تغییر هم وجود ندارد که البته یونسکو با همفکری کشورهای عضو دنبال راه‌حل منطقی و مناسب برای آثاری است که وضعیت آنها بهبود پیدا کرده و باید از فهرست میراث ناملموس در خطر خارج شوند.پورعلی ادامه داد: فهرست سوم این کنوانسیون که ثبت آثار در آن دشوارتر از دو فهرست دیگر بوده، «برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو» است. این فهرست اهمیت بالایی دارد و برای کشورها و یونسکو مهم است.
مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی گفت: در اجلاس امسال حدود ۴۸ پرونده برای ثبت در «فهرست مُعرف» میراث ناملموس مطرح شد که ثبت در این دسته دشواری چندانی ندارد و معمولا کشورها علاقه زیادی برای ثبت آثارشان در فهرست مُعرف میراث ناملموس یونسکو دارند. درحالی‌که برای برنامه‌های خوب پاسداری فقط پنج کشور ازجمله ایران پرونده ارائه کرده‌اند که ثبت پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در این فهرست، دستاورد بزرگ و مهمی برای جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه برای مردم کشور محسوب می‌شود. شش پرونده نیز امسال ازسوی کشورها برای ثبت در فهرست میراث ناملموس در خطر مطرح شده است.او اضافه کرد: برنامه ملی پاسداری از یک عنصر فرهنگی ناملموس به منزله دو ثبت همزمان یک پرونده است، یعنی هم عنصر فرهنگی ناملموس ثبت جهانی شده و هم به تأیید یونسکو رسانده‌اید که به‌خوبی می‌توانید از این عنصر پاسداری کنید. اتفاقا تهیه چنین پرونده‌ای به‌مراتب سخت‌تر از میراث معرفی و در خطر است که دستاورد بسیار مهمی برای ایران به‌ شمار می‌آید.
پورعلی در عین حال بیان کرد: نکته مثبت و مهم دیگر ورود به این فهرست، آن است که برنامه پاسداری کشورها جنبه ترویجی دارد و برنامه آنها چاپ می‌شود و در اختیار کشورهایی که آثار و میراث مشابه دارند، قرار می‌گیرد. مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی در پاسخ به این ابهام و برداشت که یونسکو فقط «برنامه پاسداری ایران از خوشنویسی» را پذیرفته، درحالی‌که این نوع خوشنویسی خاستگاه ایرانی دارد ولی به نام کشورهای عربی و ترکیه ثبت شده است؟ تصریح کرد: کشورهای عربی، خط یا خوشنویسی عربی را ثبت کرده‌اند. رسم‌الخط ما فارسی است و منطقی نبود با کشورهای عربی، پرونده مشترک داشته باشیم. از طرفی اولویت هر کشور استفاده از سهمیه ملی خود است، مگر این‌که محدودیت یا مساله‌ای پیش آید. ترکیه یک پرونده ملی ارائه کرد و ما هم می‌خواستیم از سهمیه ملی خود استفاده کنیم. البته ما به اقدام ترکیه معترض شده بودیم، چرا که قبلا عنوان پرونده آنها «خوشنویسی اسلامی» بود ولی پس از پیگیری و اعتراض ایران، عنوان این پرونده تغییر کرد و به «خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی در ترکیه» تبدیل شد. در واقع ترکیه خوشنویسی سنتی کشور خود را ثبت کرده است. ترکیه همکاری دوستانه‌ای در جریان اصلاح عنوان پرونده داشت و اعتراض ایران هم فنی بود.
بارها گفته شده کنوانسیون ۲۰۰۳ هیچ منعی برای ثبت عناصر فرهنگی کشورهای مختلف ندارد. طبیعی است که خوشنویسی در کشورها و فرهنگ‌های مختلف وجود داشته باشد، همان‌طور که چین هم خوشنویسی خود را ثبت جهانی کرده است.