اما حالا که نمی‌توانیم تلفن‌های همراه هوشمند را از خود دور کنیم؛ راه نجات از این خجالت‌زدگی این است که کتاب‌ها را توی موبایل‌هایمان جاسازی کنیم. تکنولوژی اگر تا امروز از حکمت، درهایی به رویمان باز کرده و امکاناتی در اختیارمان گذاشته، درهایی از رحمت را به رویمان بسته است، مثلا این‌که مجالی برای کتابخوانی باقی نمانده است. از حق نگذریم، اگر بتوانیم نوستالژی ورق زدن کتاب را ترک کنیم، همین روزها هم می‌توان یک کتابخوان باقی ماند یا حتی کتابخوان شد.باید بپذیریم که زندگی بشر در قرن بیست و یکم با دنیای آنلاین و مجازی یک گره بازنشدنی خرده است ولی زیر سایه همین تکنولوژی و گوشی‌های هوشمند که زمان زیادی از روزمان را خرج‌شان می‌کنیم، دسترسی به کتاب آسان‌تر شده است. غیر از نسخه‌های کاغذی، روی وبلاگ‌ها، پی‌دی‌اف‌ها، نرم‌افزارها، نسخه‌های الکترونیک و البته پادکست‌ها، می‌توانیم مطالعه کنیم و امروز کتاب نخواندن شاید خجالت‌آورتر از قبل هم باشد.هرجور هم حساب کنیم نسخه‌های غیرکاغذی کتاب انتخاب بهتری نسبت به کتاب‌های کاغذی است. مهم‌ترین نکته این انتخاب هم صرفه‌جویی در مصرف کاغذ است.
«طاقچه» به عنوان یکی از بازیگران اصلی کتاب الکترونیکی در ایران، سال ۹۸ آماری ارائه داد و گفت: «تاثیر خواندن کتاب‌های الکترونیکی در سال ۹۸ معادل جلوگیری از قطع ۱۰ هزار و ۲۰۰ درخت بوده است.» بهتر است این آمار را هم بدانید که از قطع کردن یک درخت با ابعاد و اندازه متوسط، حدود ۸۰۰۰ برگه کاغذ تولید می‌شود و در خوشبینانه‌ترین حالت به ۸۰ کتاب ۱۰۰ صفحه‌ای تبدیل می‌شود؛ اینطور بگوییم که یک درخت می‌شود ۸۰ جلد کتاب «بیشعوری»!
آمار جدیدی که این پلتفرم به‌تازگی منتشر کرده است، نشان می‌دهد به رغم هشدارها برای کاهش سرانه مطالعه، تعداد کتاب‌های خوانده شده در «طاقچه» در سال ۱۳۹۹ تقریبا پنج برابر بیشتر از سال ۱۳۹۸ بوده است، یعنی افزایش ۳۸۰ درصدی که به همان نسبت باعث آسیب کمتری به محیط‌زیست شده است.
از مباحث محیط زیستی که بگذریم، کتاب آنلاین یا الکترونیک، همه‌جا و همه‌وقت در دسترس است و سنگینی کتاب را از دوش‌مان برمی‌دارد. بانک، ایستگاه اتوبوس، وقت استراحت در محل کار، مترو یا حتی وسط مهمانی، ما یک کتابخانه در جیبمان داریم که می‌توانیم جلویش بایستیم و انگشت اشاره را روی اسامی کتاب‌ها بچرخانیم؛ بعد یکی را انتخاب کنیم، بیرون بکشیم و بخوانیم؛ حتی به اندازه پنج دقیقه! با احیای زمان‌های مُرده در طول روز می‌توانیم وقت‌کشی گوشی‌های هوشمند در زندگی‌مان را جبران کنیم. به قول معروف؛ «این به اون در...»
کتاب‌های الکترونیک علاوه بر این‌که همیشه در دسترسند، ارزان‌تر هم هستند؛ آن هم در شرایطی که کاغذ روز به روز گران‌تر می‌شود و ناشران ناچارند افزایش قیمت‌ها را با خریداران تقسیم کنند یا حتی بار آن کاملا روی دوش مردم بیفتد. این را هم درنظر داشته باشید که شما چه یک کتابخوان قدیمی و قهار باشید و چه عضوی جدید از این خانواده، ممکن است مطالعه کتابی را شروع کنید و با قلم، روایت یا موضوعش آن‌طور که باید و شاید ارتباط نگیرید. حتما یک کتاب الکترونیک که تهیه آن زحمت کمتری داشته، ارزان‌تر و در برخی موارد حتی رایگان است، انتخاب بهتر و منطقی‌تری است.انتخاب کتاب هم کار آسانی نیست و اصولا این‌که «چه بخوانیم» خودش مساله‌ای است. غیر از نام‌ها و نویسنده‌های معروفی که دیر یا زود علاقه‌مندان را به خود جذب می‌کنند؛ در سایر موارد انتخاب کتاب مثل این است هر بار به رستوران می‌روید، غذایی سفارش بدهید که هیچ ایده‌ای درباره طعم و ذائقه آن ندارید اما اپلیکیشن‌ها و نرم‌افزارهای کتاب الکترونیک، در قسمت نظرات کاربران یا با آماری که از فروش خود در اختیار مخاطبان می‌گذارند این فرصت را به شما می‌دهند که به قول ضرب‌المثل انگلیسی زبان‌ها، «کتاب را از روی جلدش قضاوت نکنید» و از بین گزینه‌هایتان بهترینش را بردارید.
بهانه‌ها را دور بریزید
اگر وقت آزادی ندارید که برای کتاب خواندن کنار بگذارید، حتما کتاب‌های صوتی را امتحان کنید؛ اینطور همزمان با فعالیت‌های دیگرتان در طول روز، می‌توانید کتاب هم بخوانید. شاید دفعات اول تمرکز کردن راحت نباشد، شاید حس کنید بخش‌هایی را از آنچه شنیده‌اید، متوجه نشده‌اید یا سرعت‌تان برای کار اصلی که انجام می‌دهید کمتر شده است اما به کتاب‌های صوتی فرصت بدهید. اگر از کتاب‌های ساده با نثر روان و راحت شروع کنید، کم‌کم به انجام دو کار همزمان عادت می‌کنید و شاید در آینده نه چندان دور، آنقدر به کتاب‌های صوتی و پادکست‌ها عادت کنید که دیگر بدون آنها نتوانید کارهایتان را انجام دهید.
محسن نادری، مدیر گروه فرهنگی - هنری سماوا که چند سالی است در حوزه تولید کتاب صوتی فعالیت دارد، می‌گوید: «حسن کتاب صوتی و الکترونیک این است که برای ناشر یک‌بار هزینه دارد ولی سالیان سال می‌تواند از آن استفاده کند؛ در کنار این موضوع، مصرف کاغذ هم ندارد و قاعدتا برای طبیعت مفیدتر است. از طرف دیگر برای مخاطب هم استفاده راحت‌تری دارد و امکانات بیشتری را در اختیار طرفداران خود قرار می‌دهد.»
او درباره حوزه تخصصی توضیح می‌دهد: «برای تولید کتاب صوتی، مدل‌ها و روش‌هایی وجود دارد. اینجا کتاب‌ها مطالعه می‌شوند و گوینده آن، براساس راوی کتاب یا شخصیت کتاب انتخاب می‌شود. گوینده می‌تواند از میان هنرپیشه‌ها، صداپیشه‌های رادیو، دوبلورها یا مردم عادی باشد.»
بر اساس آنچه نادری عنوان می‌کند من و شما هم می‌توانیم گوینده یک کتاب صوتی باشیم. او می‌گوید: «قسمتی به‌نام گوینده‌شو داریم که علاقه‌مندان نمونه صدای خود را برای ما ارسال می‌کنند. بعد از کارشناسی مشخصات صدا، آن را در گروه‌های مشخص شده دسته‌بندی می‌کنیم. وقتی محتوایی در دست تولید داشته باشیم که با صداهای ارسالی همخوانی داشته باشد از این دوستان دعوت می‌کنیم؛ اگر شرایط مساعد باشد بعد از یک جلسه آموزشی، پروسه ضبط صدا با دوستان نوصدا شروع می‌شود. البته برای انتخاب گوینده حتما با نویسنده یا ناشر آن مشورت صورت می‌گیرد. تاکنون حدود ۱۵ کتاب با گویندگی کسانی که برای اولین‌بار پشت میکروفن حرفه‌ای قرار گرفته بودند، تولید کرده‌ایم.»
کتابخوانی، بدون اما و اگر
با همه برتری‌هایی که کتاب الکترونیک نسبت به کتاب کاغذی دارد، بعضی‌ها هنوز به عشق ورق‌زدن برگه‌ها، کتاب‌خواندن از طریق تکنولوژی را خالی از لطف می‌دانند و اصرار عجیبی به بریده‌شدن درختان بیشتر دارند.
خیلی از ما علایق و عادت‌هایمان را به نوعی شخصی‌سازی کرده‌ایم؛ مثلا فقط در لیوان شیشه‌ای چای می‌نوشیم یا راس ساعت خاصی شام و ناهار می‌خوریم. برای کتاب‌خواندن هم ممکن است در طول زمان شرطی شده باشید؛ بعضی عادت دارند که حتما ساعات قبل از خواب مطالعه کنند، برخی هم معتقدند صدای ورق‌زدن کتاب جزئی از رسالت مطالعه است. اما درست‌تر این است که این عادت‌ها را کم‌کم کنار بگذاریم و کتاب‌خواندن را شرطی نکنیم. نادری معتقد است: «همان‌طور که بزرگان این صنعت بارها گفته‌اند ما کاغذ یا کتاب کاغذی را نمی‌توانیم حذف کنیم. سالیان سال است که مردم به آن خو گرفته‌اند و حس ورق‌زدن کاغذ را دوست دارند و ما نمی‌توانیم اینها را از مردم بگیریم اما امروز این مسائل کمرنگ‌تر شده است و می‌بینیم که نسخه‌های کمتری از کتاب‌ها چاپ می‌شود.»
افزایش کتابخوانی زیر سایه تکنولوژی
در سال‌های اخیر مطالعه کتاب‌های الکترونیکی به‌صورت قابل توجهی رشد کرده و در ایران هم این آمار به‌ویژه بین مخاطبان جوان افزایش خوبی داشته است. نادری افزایش آمار و استقبال را تایید می‌کند و می‌گوید: «اعداد و ارقام طرفداران کتاب صوتی و کتاب الکترونیک هر سال رو به افزایش بوده است؛ مخصوصا در دو سال اخیر آمارهایی که از پلتفرم‌ها و مخاطبان خودمان دریافت کرده‌ایم چندبرابر شده؛ البته شیوع ویروس کرونا هم بر این آمار اثرگذار بوده است. کتاب الکترونیک هم مثل هر صنعت و محصول دیگری جایگاه خودش را پیدا کرده و مخاطبان پروپاقرص خود را دارد.»
او استقبال مردم را جذاب می‌داند و ادامه می‌دهد: «در این مدت از مردم بازخوردهای جالبی دریافت کرده‌ایم؛ خانمی به ما پیام داده بود که ما ۱۵ نفر هستیم که در یک تولیدی، خیاطی و هرروز یک کتاب صوتی را پخش می‌کنیم. بعد از تمام‌شدن کتاب هم درباره آن کتاب چه از نظر محتوایی و چه از نظر کیفیت و تکنیک صدای گوینده با هم حرف می‌زنیم. این برای من خیلی جذاب بود. از این موارد بارها شنیده‌ایم که علاقه‌مندان، در حین انجام کارهای روتین همزمان کتاب گوش می‌دهند.»
«طاقچه» هم درباره همین استقبال‌های جذاب و مثال‌زدنی در یکی از آمارهای خود اینطور می‌نویسد: «فردی ۶۱ساله بازنشسته نیروی انتظامی و ساکن بندر لنگه که از زمان نصب طاقچه ۶۸ هزار و ۴۰۸ دقیقه کتاب روی طاقچه خوانده است. یک خانم ۸۴ ساله تهرانی هم از زمانی که دخترش این اپلیکیشن را روی گوشی‌اش نصب کرده، به طور میانگین روزانه پنج ساعت کتاب می‌خواند.»
با توجه به این‌که همه این آمار زیر سایه کتاب الکترونیک به دست آمده، می‌توان گفت یک قالب جدید در فضای کتابخوانی در حال رواج است. ولی نکته مهم برای پیشبرد این مسیر توجه توامان تولیدکننده و مصرف‌کننده به حوزه کتاب الکترونیک است. نقش سیاست‌گذاران و دولتمردان را نمی‌شود نادیده گرفت؛ بسیاری از دولت‌ها با فراهم کردن شرایطی که استفاده از کتاب‌های الکترونیکی را تسهیل می‌کند از این فرآیند حمایت کرده‌اند و از این طریق موفق شده‌اند آمار مطالعه کتاب الکترونیک را افزایش دهند.
گوی رقابت دست ما نیست
البته آمار دقیقی از مقایسه استقبال از کتاب‌های الکترونیک در ایران نسبت به سایر کشورها وجود ندارد. اما همین که نرم‌افزار «طاقچه» دو سال پیش اعلام کرد کتاب الکترونیکی توانسته سرانه مطالعه در کشور را ۱/۲ دقیقه بالا ببرد و سال بعد این آمار را به ۵/۴ دقیقه رسانده است، یعنی این مسیر را باید با قدرت بیشتری ادامه داد. مدیر گروه فرهنگی هنری سماوا هم مقایسه دقیقی بین آمارهای داخلی و خارجی در دست ندارد و عنوان می‌کند: «با این‌که آمار و ارقام دقیقی وجود ندارد یا حداقل ما آمار دقیقی نداریم، باز هم واضح است آمار دانلود و مخاطب کتاب صوتی و الکترونیک در ایران با کشورهای دیگر مثل چین یا کشورهای اروپایی قابل مقایسه نیست. با همه اینها اعداد ما در دو سال اخیر تقریبا ۱۰برابر شدن مخاطبان را نشان می‌دهد و اگر نگوییم کتاب الکترونیک به سبد خرید اضافه شده، دست‌کم می‌توان گفت به سبد محصولات مردم اضافه شده است.»
نرم‌افزارهای داخلی هم البته در رقابت با نمونه‌های خارجی خود، امکانات جالبی را در اختیار طرفداران قرار داده‌اند، مثلا این‌که شما می‌توانید مثل یک کتابخانه عمومی در ازای پرداخت حق عضویت، کتاب قرض بگیرید و حتی از خرید یک کتاب آنلاین هم پول کمتری پرداخت کنید. کتاب‌های به امانت گرفته شده به صورت مجازی در کتابخانه شما قرار می‌گیرند و باید بعد از اتمام زمان عضویت، کتاب‌ها را به کتابخانه برگردانید. یعنی بعد از اتمام عضویت کتاب‌ها از کتابخانه شما حذف می‌شوند. اگر بخواهید دوباره کتاب را بخوانید یا باید آن را به‌صورت دائمی بخرید یا این‌که دوباره عضویت خود را تمدید کنید.
کتاب الکترونیک را جدی بگیرید
به‌رغم این‌که عرضه کتاب الکترونیک در دنیا کارنامه موفقی داشته است اما هنوز داخل کشور ناشرانی از این حوزه پرهیز می‌کنند. نادری درباره نگرانی‌های برخی ناشران از عرضه نسخه الکترونیک کتاب‌هایشان توضیح می‌دهد: «متاسفانه هنوز می‌بینیم ناشرانی که دوست ندارند بعضی از کتاب‌هایشان در نسخه الکترونیک هم منتشر شود و در برابر این موضوع مقاومت می‌کنند. در صورتی که تجربه نشان می‌دهد هرجا یک کار حرفه‌ای و هنری صورت گرفته، بازخورد خوبی از سوی مخاطبان دریافت کرده‌ایم. شاید ناشران نگران این هستند که نسخه الکترونیک کتاب به فروش نسخه چاپی کتابشان صدمه بزند در صورتی که بارها دیده‌ایم اینطور نبوده و هرکدام از اینها به صورت جداگانه بازخورد خودشان را داشته‌اند.»
به نظر می‌رسد عرضه کتاب الکترونیک هم به سود خریداران است، هم عرضه‌کنندگان و هم ناشران و نویسندگان. خریداران هزینه کمتری نسبت به نسخه کاغذی پرداخت می‌کنند، عرضه‌کنندگان به جای فروش در محدوده یک محله در سطح وسیع‌تری خدمات خود را عرضه می‌کنند و ناشران و نویسندگان بخشی از هزینه‌ای که به عنوان اشتراک از طریق کاربران پرداخته می‌شود را دریافت می‌کنند. یک تیر و چند نشان اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی.
زینب رجایی / روزنامه جام جم
