طبق اعلام دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، امسال ۳۶ شهر به مرحله نیمه‌نهایی هفتمین دوره انتخاب و معرفی پایتخت‌کتاب ایران راه پیدا کرده‌اند. ابراهیم حیدری، مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی‌های فرهنگی گفته در این دوره استان‌های کرمانشاه با ۱۴شهر، فارس ۱۳شهر و استان‌های البرز، مازندران، هرمزگان و خراسان رضوی با ۱۲ شهر بیشترین شهرهای شرکت‌کننده در این برنامه را به خود اختصاص دادند. معمولا روال این است که شهرهای داوطلب، طرح‌ها و ایده‌هایی برای توسعه و ترویج کتابخوانی ارائه می‌کنند. این طرح‌ها داوری می‌شوند، چند شهر به مرحله نیمه‌نهایی راه پیدا می‌کنند و در نهایت یک شهر از میان همه شهرهای داوطلب انتخاب می‌شود.
امسال داوران بر اساس شاخص‌های از پیش تعریف شده پایتخت کتاب ایران پنج شهر را به عنوان نامزدهای نهایی معرفی خواهند کرد و در نهایت از میان شهرهای تبریز، ارومیه، شهرضا، نجف‌آباد، کرج، گناوه، سبزوار، سربیشه، نهبندان، بجنورد، شیروان، سمنان، سراوان، خاش، اوز، صدرا، سنندج، کرمان، رفسنجان، بم، منوجان، کرمانشاه، فومن، خرم‌آباد، آمل، نکا، بهشهر، چابهار، بندرعباس، بندرلنگه، ملایر، همدان، تفت، دزفول، خدابنده و خرم‌دره که به مرحله نیمه‌نهایی هفتمین دوره انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران راه یافته‌اند، یک شهر انتخاب خواهد شد.
حالا سوال مهم این است: پایتخت‌کتاب ایران شدن برای هر شهر چه فوایدی دارد و این طرح چقدر موفق بوده است؟
اصل ماجرا چیست؟
انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران از طرح پایتخت‌جهانی کتاب الگوبرداری شده است؛ طرحی که از سال ۲۰۰۱ به بعد اجرا می‌شود و بر اساس آن هر سال یونسکو شهری در جهان را به‌عنوان پایتخت کتاب معرفی میکند که برای تقویت جایگاه کتاب و کتابخوانی تلاش قابل توجهی کرده باشد. یونسکو با این انتخاب در واقع به تلاش‌ها و برنامه‌های شهر مورد نظر اعتبار می‌دهد و از جایزه مالی و تشویق مادی در این طرح خبری نیست.
طرح انتخاب پایتخت‌کتاب در کشور ما بومی شده و از سال ۹۳ دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی‌های فرهنگی آن را به مثابه یک رقابت بین شهرهای مختلف کشور برگزار میکند. از مهم‌ترین دلایل برگزاری این طرح، ایجاد هماهنگی و همکاری بین نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی در شهرهای مختلف بوده و طراحان و مجریان طرح بر این عقیده هستند که با انتخاب و معرفی پایتخت‌کتاب ایران، می‌توانند در سرانه مطالعه کتاب در ایران تاثیر مثبت داشته باشند. البته که جذب سرمایه‌های موجود در بخش خصوصی، فرهنگی‌تر کردن فضای بخش‌های مختلف صنعتی - اقتصادی کشور، ترویج غیرمستقیم آینده‌نگری و برنامه‌ریزی در حوزه فرهنگ، حمایت از ایده‌های نو و ابتکاری در حوزه کتاب، تمرکززدایی از برنامه‌های حوزه فرهنگ و تقویت عدالت‌فرهنگی، طراحی برنامه‌های جذاب و مردم‌پسند در حوزه کتاب و در اصل ترویج کتابخوانی ازجمله اهداف این طرح بوده است.
سرنوشت پایتختهای کتاب چه شد؟
شهرهایی که یک سال فرصت داشتند به‌عنوان پایتخت‌کتاب ایران در صدر توجه قرار بگیرند، در بهترین حالت همان چیزی را به دست آورده‌اند که درباره نیشابور در ویکی‌پدیا نوشته شده‌است: «با انتخاب این شهر به عنوان پایتخت‌کتاب ایران، غبار از چهره شهر گرفته شد و جوهره وجودی آن برجسته‌تر گردید.»
بسیاری از طرح‌ها و ایده‌های مرتبط با کتاب در پایتختهای کتاب ایران به اجرا درنیامده و در بهترین حالت نیمه‌کاره مانده‌اند. وحید کیانی، مدیرکل کانون پرورش فکری استان خوزستان، ناشر و فعال حوزه کتاب و ادبیات در اهواز معتقد است انتخاب پایتخت‌کتاب ایران طرحی ناموفق است که هیچ‌گاه دستاوردی نداشته‌است چراکه تا وقتی کتاب در جامعه منزلتی نداشته باشد و فضیلت کتابخوانی برای آحاد مردم تبیین نشده باشد، پایتختی کتاب هم معنایی نخواهد داشت.
کیانی به تیراژ کتاب در ایران اشاره میکند و نیز به کیفیت حضور کتاب در زندگی مردم و می‌افزاید: شأن کتاب اجل آن است که در یک هفته، ماه یا سال به آن توجه شود درحالی‌که معمولا و در عمل کتاب در یک غریبستان عظیم به‌سر می‌برد. پایتختی کتاب اگر برون‌دادی نداشته باشد چه اهمیت و اعتباری به همراه خواهد داشت؟ یک‌سال اهواز پایتخت‌کتاب ایران بود و ما شهروندان اهوازی هیچ تفاوتی با دیگر سال‌ها احساس نکردیم و نمود و نشانه‌ای از شهر ندیدیم جز یک تندیس که چندان هم جذاب نبود اما خیلی زود شکست و جمع شد.
به اعتقاد این فعال فرهنگی، تا زمانی که پیوست درستی برای شرایط کتاب در جامعه فراهم نشده باشد، پایتختی کتاب جای بحث دارد. کیانی تاکید میکند: بهتر است خودمان را فریب ندهیم، پایتختی کتاب چه امتیازات ویژه‌ای دارد و چه نتایجی در زمینه فرهنگ از خودش بروز داده است؟ وقتی از کتاب حرف می‌زنیم از مفهومی گسترده، پیچیده و زیبا سخن می‌گوییم که فرصتی برای زندگی بهتر محسوب می‌شود اما اگر نتوانسته باشد به متن جامعه و خانواده راه پیدا کند، هر طرح و برنامه‌ای درباره‌اش بی‌ثمر محسوب می‌شود.
کیانی که خودش را یک شهروند محشور با کتاب می‌داند، تاکید دارد آنگاه که امکانات لازم برای ناشران فراهم نیست، کتاب در سبد و سرانه مصرفی خانواده‌ها جایی ندارد و کارهای معطل و طرح‌های بدون بودجه بسیار است، نمی‌توان پایتختی کتاب را اتفاقی موثر دانست. او می‌گوید: من از انتخاب اهواز به عنوان پایتخت کتاب ایران فهمی نداشتم و حتی تعجب هم کردم. شاید مهم‌ترین اتفاق این بود که خوشحال شدیم و بس!
نیشابور به عنوان دومین پایتخت‌کتاب ایران هم از پایتختی کتاب ایران سود چندانی نبرده‌است. قرار بود یک کتابخانه در این شهر ساخته شود. این بار به جای یک فعال فرهنگی، حرف‌های یک مسؤول را می‌خوانید که درباره انتخاب نیشابور به عنوان پایتخت‌کتاب ایران در سال ۹۵ با جام‌جم حرف زده است. عباس کرخی، رئیس اداره ارشاد وقت در نیشابور درباره اتفاقاتی که برای نیشابور بعد از انتخاب شدن به عنوان پایتخت‌کتاب ایران رخ داده، می‌گوید: هر شهری که به عنوان پایتخت‌کتاب ایران انتخاب می‌شود، علاوه بر عنوان پایتخت‌کتاب ایران و ارزش معنوی آن، هدایا و جوایز نقدی به دست می‌آورد و میزبان رویدادهای مرتبط با کتاب می‌شود. به عنوان نمونه سالی که نیشابور پایتخت‌کتاب ایران معرفی شد، هجدهمین نمایشگاه ناشران ایران به جای مشهد برای اولین بار در شهری به جز مرکز استان برگزار شد. برای مردم نیشابور این رویداد بسیار باشکوه و خاطره‌انگیز بود. حضور نویسندگان بزرگ و ناشران در این شهر از دیگر رویدادهای به یادماندنی دوره پایتختی کتاب ایران برای نیشابور بود.
کرخی همچنین توضیح می‌دهد لوح پایتختی کتاب به شهر نیشابور ارائه شد و نیز ساخت یک کتابخانه در نیشابور با دو میلیارد بودجه تصویب شد. او درباره ساخته‌شدن این کتابخانه می‌گوید: به نظرم هنوز محقق نشده‌است. تا سال ۹۷ که من رئیس ارشاد نیشابور بودم، این امر محقق نشد. قرار بود بنیادی به نام ملت آن را بسازد که منحل شد و نیز قرار بود دو میلیارد تومان به ساخت این کتابخانه اختصاص پیدا کند که با وجود مصوب شدن این رقم، دست کم تا زمانی که من در اداره ارشاد نیشابور بودم، تخصیص پیدا نکرده‌است. کرخی در خبرها خوانده که گویا سال گذشته کلنگ کتابخانه به زمین خورده ولی مطمئن نیست حتی ستون‌های کتابخانه سرپا شده باشد. او تاکید میکند: مسلم است که دیگر با دو میلیارد نمی‌توان کتابخانه را به جایی رساند. قرار بود کتابخانه بزرگی باشد و علاوه بر وزارت فرهنگ و ارشاد، شهرداری نیشابور و نهاد کتابخانه‌های عمومی هم در ساخت آن همراه شدند اما بعید می‌دانم به جایی رسیده‌باشد. به گفته رئیس سابق اداره ارشاد نیشابور، سال ۹۴ طرح‌هایی برای پایتختی کتاب ارائه کردند و در یک رقابت سخت که داورانی از جمله احمد مسجد‌جامعی، صالحی امیری و محمد بهشتی طرح‌ها را بررسی می‌کردند، نیشابور انتخاب شد. کیانی اما معتقد است: بعد از انتخاب نیشابور به عنوان پایتخت‌کتاب ایران، هنوز شور و حال ناشی از این انتخاب را می‌توان در شهر دید. باشگاه‌های کتاب در شهر متولد شدند و اتفاقات خوبی رخ داد. آن زمان برنامه‌هایی ارائه کردیم که بسیاری از آنها شروع شده‌بودند و بخشی را حتی به انجام رسانده بودیم. انتخاب نیشابور به این دلیل بود که در حوزه کتاب خوب فعالیت کرده‌بود اما مساله اینجاست اگر در در گذشته اوضاع یار مهربان وخیم بود، حالا نامهربانی‌ها بیشتر شده و وضع کتاب بدتر شده‌است.
کدام شهرها پایتخت بوده‌اند؟
انتخاب و معرفی پایتخت‌کتاب ایران به این ترتیب است که فراخوانی از سوی شبکه ترویج کتابخوانی ایران منتشر می‌شود، شهرهای داوطلب، طرح‌ها و ایده‌هایشان را برای برگزارکنندگان رویداد انتخاب و معرفی پایتخت‌کتاب ایران ارسال می‌کنند و در پایان سال، پایتخت‌کتاب ایران برای سال پیش رو انتخاب می‌شود که طرح‌ها و برنامه‌ها در شهر انتخاب شده به اجرا در آید.
پایتختهای کتاب ایران از سال اول در سال ۹۴ تا سال ۹۹ به این ترتیب بوده است:
اهواز: به دلیل ارائه برنامه‌های نوآورانه، مشارکت‌جویانه، مؤثر و منسجم و نیز استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی، تشکل‌های مردمی، صنایع و مراکز ورزشی و فرهنگی به عنوان اولین پایتخت‌کتاب ایران انتخاب شد.
نیشابور: دومین پایتخت‌کتاب ایران برای سال ۲۰۱۸ هم نامزد پایتخت‌جهانی کتاب شده است.
بوشهر: این شهر بندری با ارائه ۳۲ طرح و شعار «راه‌های رسیدن به آزادی گران است؛ کتاب یک استثناست» عنوان سومین پایتخت‌کتاب ایران را به دست آورد و قرار شد حداقل نیمی از این طرح‌ها اجرا شود.
کاشان: به دلیل برنامه‌های نوآورانه، مشارکت‌جویانه و منسجم و استفاده از ظرفیت‌های صنعتی، فرهنگی و هنری در تدوین برنامه‌های پایتخت‌کتاب، به عنوان «پایتخت‌کتاب ایران» دست یافت و لوح افتخار وزرای کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی و کمیسیون ملی یونسکو را دریافت کرد.
یزد: بر اساس طرح‌های خلاقانه و نوآورانه، انسجام و هم‌افزایی نهادهای دولتی و خصوصی، مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد، حمایت و مشارکت مالی برندهای تجاری و اقتصادی معتبر با شعار «یزد جهانی، شهر کتاب و دانایی» توانست به عنوان پنجمین پایتخت‌کتاب ایران لوح افتخار را از اسحاق جهانگیری، معاون اول وقت رئیس‌جمهور دریافت کرد.
شیراز: اولین کلانشهری که این عنوان را از آن خود کرده، بیش از ۳۵ طرح مهم در حوزه کتاب و کتابخوانی ارائه کرده بود که تصویب احداث باغ کتاب، راه‌اندازی کتابخانه کودک در مدارس مناطق کم برخوردار در قالب طرح شکوفه‌های کتاب از آن جمله بوده‌اند.
آذر مهاجر - ادبیات و هنر / روزنامه جام جم
