همکاری‌ های علمی در عصر کرونا

کارکنان این آزمایشگاه‎ها وقتی برای استراحت یا خوردن غذا بیرون می‎آیند هم غرق در افکارشان هستند و اغلب با دیگر همکاران خود در همان مؤسسه یا دیگر دانشگاه‎ها ارتباط مؤثری ندارند.

پژوهشگران و دانشمندان ترجیح می‎دهند پروژه‎هایشان را به‎تنهایی جلو ببرند تا جایزه، اعتبار پژوهشی و ارتقای رتبه را از آن خود کنند.

چنین فضای بی‎روح و وجود چنین شکافی در سیستم تشویق و پاداش دنیای علم، طبیعی است پژوهشگران جوان و سرشار از ایده‎های نو را با خلاقیت کم و به‎شدت اهل رقابت بار بیاورد.

نتیجه آن‌هم سرعت آهسته‎تر کشف و پیشبرد مرزهای دانش است اما این نیمه‌خالی لیوان است؛ نیمه‌پر لیوان ره صدساله‌ای است که با آغاز عالم‎گیری کرونا یک‌شبه طی شد.

نحوه واکنش جامعه علمی در زمان عالم‌گیرشدن بیماری‌ها برای دستیابی به موفقیت‎های بزرگ در پزشکی، یافتن روش‎های درمانی و ارائه داروهای موثر در کاهش مرگ‎ومیر و سایر اثرات منفی این دوران، اهمیت بسیار بالایی دارد.

برای مقابله با عالم‌گیر شدن کووید 19 نیز دیدیم که چطور دانشمندان کشورهای مختلف دست‎به‎دست هم دادند تا در سریع‎ترین زمان ممکن واکسن‎ های جدیدی بسازند.

بررسی‎های مختلف نشان می‎دهد با شروع همه‏ گیری کرونا، همکاری‎های بین‌المللی محققان و همکاری افراد با گرایش‎ها و زمینه‎های علمی مختلف در یک مقاله تا حدودی افزایش‌یافته است. از آنجا که هدف نهایی هر پژوهشی به‎کارگیری آن در بهبود کیفیت زندگی انسان‎هاست، پس چرا پیش‌ از این شاهد چنین همکاری‎های گسترده‎ای نبوده‎ایم؟ چرا باید چنین تراژدی عظیمی اتفاق می‎افتاد تا متخصصان رشته‎های مختلف با هم همکاری کنند؟ آیا پیشرفت سریعی که برای مقابله با کووید 19 جریان داشت، برای سایر بیماری‎ها نیز تکرار می‎شود؟ به‎نظر می‎رسد که اگر می‎خواهیم به کشفیات مهمی در حوزه محیط ‎زیست، فضا، آزمایش‎های بالینی و روش‎های درمانی جدید برسیم، وقت آن رسیده است تا دانشمندان و پژوهشگران از منطقه امن‌شان خارج شوند و با همکاری بیشتر با یکدیگر به‎دنبال چاره‎ای باشند برای مشکلاتی که رودرروی همه قرارگرفته است.

چند سال دیگر وقتی به عقب برگردیم و به روند پژوهش‎ها در این روزها نگاه کنیم، ردپای نابسامانی‌های امروز برای همیشه باقی خواهد ماند. اکنون بسیاری از پژوهشگران گرایش خود را تغییر داده و روی مطالعه ویروس کرونا متمرکز شده‌اند.

بسیاری از پژوهشگران سفرهای خارجی‎شان لغو شد، گروه‎هایی هم آزمایشگاه‎های خود را به‎طور موقت تعطیل کردند. بعضی‎ها در کشور دیگری گیر افتادند و اجازه سفر نداشتند، برخی هم به‎علت قرنطینه‎های طولانی نتوانستند فرد کلیدی پژوهش‎هایشان را استخدام کنند.

از سویی لغو جلسات حضوری، کنفرانس‎ها و سمپوزیوم‎ها فرصت تعامل و ارتباط با دیگران را که برای پژوهشگران جوان اهمیت ویژه‎ای دارد از آنها دریغ کرد. از طرف دیگر شوک غیرمنتظره کووید 19 بر بدنه جامعه علمی باعث تغییر نحوه همکاری بین دانشمندان شد.

در طول این عالم‎گیری کمبود آزمایشگاه‎های مرکزی یا محدودبودن‌شان در نقاط خاصی، نیاز دسترسی به داده‎های بیشتر و تخصص‎های مختلف را همه گروه‎های پژوهشی احساس کردند و همین امر آنها را مجاب می‎کند تا برای غلبه بر محدودیت‎ها و چالش‎های موجود، با بیرون از مرزهای کشورشان تعاملات خود را ایجاد و تقویت کنند؛ همچنین اهمیت حفظ یک جامعه علمی مشترک و فراتر از مرزها در زمان همه‎گیری‎ها به‎خوبی خود را نشان داد.

با شروع عالم‎گیری کرونا، پژوهشگران در بسیاری از حوزه‎ها به دنبال ایجاد هم‎افزایی و همکاری با دیگر همتایان خود در دنیا بودند، خواسته‎ای که تا حدی هم برآورده شد.

براساس داده‎هایی که پایگاه نیچر از مقالات با نویسنده‎های چندملیتی به‌دست آورده است، در ماه‎های ابتدایی همه‎گیری همکاری‎های بین‌المللی زیادی درباره مقالات با موضوع ویروس کرونا شکل گرفت. اما با گذشت زمان، تعداد مقالات با همکاری‌های بین‎المللی کاهش یافت.

این اتفاق چالش‎های موجود در همکاری‎های بین‎المللی برآمده از تنش‎های سیاسی دیرینه را می‎تواند تشدید کند؛ به‌ویژه این موضوع درباره همکاری‎های بین چین و ایالات‌متحده نگران‌کننده است. ولی در برابر این موضوع همکاری‎هایی که در آن افراد با گرایش‎ها و زمینه‎های مختلف در کنار هم قرار می‎گیرند، رشد داشته است.

پژوهشگران برای این نوع از همکاری‎ها اصطلاح چتربازی (parachuting) را به کار می‎برند و این پروژه‎ها با خلاقیت بیشتری همراه هستند.

به‌طورکلی اگر بخواهیم به روند همکاری‎های بین‎المللی درباره کووید 19 در سال گذشته میلادی نگاه کنیم، تفاوت چندانی با دیگر حوزه‎های پژوهشی نداشته است. اما مقالاتی که با همکاری‎های بین‎المللی یا با «چتربازی» منتشرشده‌اند، جدیدتر بوده و نوآوری بیشتری داشته‎اند.

رشد همکاری ‎های جهانی

در دهه 1370 شمسی/1990میلادی، بررسی آماری بین دانشمندان آمریکایی نشان می‎داد که حدود یک‎سوم از ترتیب‎دهندگان و پیشگامان همکاری‎های بین‎المللی علمی، اصالتا اهل کشور دیگری هستند و با همکاران خود در آن کشور در ارتباطند.

یک‌سوم دیگر نیز اهل خود آمریکا بودند. از آن زمان تا به‎امروز سفرهای ارزان‎تر و بهبود دنیای ارتباطات دیجیتالی به افزایش همکاری‎های بین‎المللی کمک کرده است.

علاوه ‎بر رشد پایدار همکاری‎های جهانی، سال‎هاست که مقالات با نویسنده‎های چندملیتی بیشتر از مقالات با نویسنده‎های اهل یک کشور، مورد ارجاع قرار می‎گیرند.

برای مثال نتایج پژوهشی در سال گذشته نشان می‎دهد با اضافه‎شدن هر کشور جدیدی در فهرست نویسندگان مقاله، روند ارجاع به آن مقاله به‎طور پیوسته بالا می‎رود البته دانشمندان بر سر رابطه بین این همکاری‎ها و کیفیت مقالات اتفاق‌نظر ندارند. برای نمونه در بررسی دیگری روی مقالات حوزه زیست‌پزشکی، رابطه‎ای بین همکاری‎های بین‎المللی و افزایش دقت یا کیفیت مقالات وجود ندارد.

نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد یکی از عواملی که باعث افزایش همکاری‏های جهانی شده است، ظهور چین به‌عنوان یک ابرقدرت در حوزه پژوهش است.

اگرچه در بیشتر مقالات چینی، نویسنده‎ها همه اهل چین هستند، ولی روند صعودی انتشار تعداد مقالات چین، این کشور را به‎عنوان شریک تحقیقاتی قدرتمندی به پژوهشگران دیگر کشورها معرفی می‎کند البته توجه ویژه‎ای به همکاری‎های بین ایالات‌متحده و چین، به‌عنوان دو ملتی مطرح می‌شود که بیشترین شکوفایی علمی را دارند.

همان‎طور که در نمودارها می‎بینیم، در ماه‎های ابتدایی شروع همه‎گیری کرونا، این دو کشور در ارائه مقالات مربوط به کووید 19 بیش از هر دو کشور دیگری باهم همکاری داشته‌اند. همین‎طور در مورد مقالات مربوط به دیگر رشته‌ها نیز روند مشارکت بیشتری داشتند اما با ادامه روند عالم‎گیری کووید 19، ایالات‌متحده همکاری‌اش را در ارائه مقاله‎های کووید 19 با دیگر کشورها مثل انگلیس جایگزین کرد. به‎این‎ترتیب، سهم چین در مقالات افت کرد.

از این موضوع گذشته دولت چین نیز همزمان پیگیری درباره کووید 19 را محدودتر کرد و ادامه همکاری‎های این دو کشور درباره جریان اطلاعات غلط درباره کرونا ویروس جدید متوقف شد.

تنش‎های سیاسی - جغرافیایی

کاهش همکاری‎های بین چین و آمریکا در تحقیقات کووید 19 تنها بخش کوچکی از همه همکاری‎های پژوهشی بین دو کشور است و کاهش همکاری بین آنها بسیار گسترده‎تر بوده است.

بررسی‎های نیچر روشن می‎کند که گرچه در انتشار تعداد مقالاتی که نویسنده‎های چینی و آمریکایی دارند روند صعودی وجود دارد، سهم همکاری‎های بین‌المللی چینی‎ها با نویسندگان آمریکایی از چهار سال پیش کمتر شده و همکاری‎شان با دیگر کشورها مثل استرالیا و انگلیس افزایش‌ یافته است.

به‎طور مشابه سهم همکاری‎های بین‎المللی آمریکایی‎ها نیز با نویسندگان چینی برای اولین بار پس از رشد در دو دهه گذشته افت کرده است.

دلیل کاهش همکاری‎ها را شاید بتوان در مداخلات دولتی جست‎وجو کرد. دولت آمریکا، آن دسته از محققانش را که با دانشمندان چینی همکاری می‎کنند، از جهت دزدیدن مالکیت معنوی و جاسوسی به‎دقت زیر نظر می‎گیرد زیرا مواردی نظیر دستگیری و اخراج از کار به‎دلیل عدم شفافیت مالی از نهادهای خارجی و زیرپا گذاشتن قوانین مربوط به مقالات در مرحله داوری همتا (peer review) وجود داشته است.

چنین اقداماتی بالطبع پژوهشگران را نسبت به همکاری‎های جدید دلسرد می‎کند. شاید مهم‎تر از همه، محدودیت‎هایی باشد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا برای ویزای این کشور وضع کرد، از علل کاهش سفر دانشجویان بین‎المللی به این کشور باشد. به‌طورکلی هر تغییری در سیاست و قانونگذاری‎های مربوط به ویزا، بر همکاری‎های بین‎المللی تاثیر می‎گذارد.

به‎علاوه گزارش‎هایی مبنی‎بر افزایش تبعیض نژادی باعث شده تا دانشمندان و پژوهشگران چینی تمایل کمتری برای ماندن در ایالات متحده داشته باشند.

البته از سیاست‎های ملی چین هم نباید غافل شویم. دولت چین هم مانند بسیاری از کشورها برای نویسندگان مقالات آی‌اس‌آی (ISI) پاداش و جایزه در نظر می‎گرفت، اما از سال گذشته این پاداش حذف‌شده است تا دانشمندانش به‌جای تلاش بر چاپ مقالات بیشتر، روی بالابردن کیفیت پژوهش‎هایشان متمرکز شوند.

هدف این سیاستگذاری جلوگیری از سرقت علمی، چاپ مقالات با محتوای کپی‌برداری شده و همین‌طور مقالاتی است که با ارجاعات نامناسب برای افزایش ارجاعات مقاله‎ای دیگر چاپ می‎شود. این تغییر سیاست می‎تواند تاثیر عمیقی بر همکاری‎های بین‎المللی بگذارد.

البته تاثیر سیاست‎های داخلی کشورها را به‌جز در چین، در خروج انگلیس از اتحادیه اروپا نیز می‎توان مشاهده کرد؛ از بزرگ‎ترین اتفاقات تأثیرگذار اخیر بر پژوهش‎های علمی که مشکلات زیادی را بر سر راه دانشمندان اروپایی و انگلیسی قرار داده است.

از این ‎رو دولتمردان انگلیسی به دنبال تسهیل شرایط ویزا برای دانشمندان و فناوران دیگر کشورهای خارجی هستند.

در همین حال، جوامع علمی در حال تهیه گزارشی در راستای حمایت از همکاری‎های علمی بین‎المللی هستند.

برای نمونه آکادمی علوم و هنر آمریکا در دومین گزارش خود به جزئیات مزایای علمی، اقتصادی و دیپلماتیک همکاری‎های جهانی بزرگ‌مقیاسی مانند سرن (CERN، آزمایشگاه فیزیک ذرات اروپا در سوئیس) پرداخته است.

افزایش نابرابری‌های جنسی در مطالعات علمی

همچنین چند مقاله به‎صورت مستند نشان می‎دهد چطور همه‎گیری کرونا، نابرابری‎های بین پژوهشگران زن و مرد را تشدید کرده است.

زنان به‌عنوان عضوی از همکاری‎های پژوهشی با چالش‎های خاص بیشتری روبه‎رو هستند. آنها معمولا بخش بزرگی از مسؤولیت آموزش کودکان را در محیط خانواده برعهده می‎گیرند و تغییر ناگهانی آموزش‎های حضوری به آموزش‎های مجازی در پی تعطیلی مدارس و مهدهای کودک‎ باعث شده زمان کمتری برای پژوهش و آزمایش داشته باشند.

ارزیابی نویسندگان مقالات علمی از نظر جنسیت، بیانگر حضور کمتر زنان به‏عنوان نویسنده اصلی مقالات است، به‎علاوه در پایگاه‎های داده‎ای مانند ClinicalTrials gov نیز کمتر اسم یک خانم به چشم می‎آید و آنها آغازگر پژوهش یا کارآزمایی نیستند.

این امر می‎تواند تاثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدتی بر حرفه آنها داشته باشد. ازاین‎رو به نظر می‌رسد با ادامه تعطیلی‎ها و قرنطینه‎ها، دانشگاه‎ها و موسسات تحقیقاتی جهان گام‎های موثری برای کاهش اختلافات جنسیتی در سریع‎ترین زمان ممکن برخواهند داشت.

برای مثال بودجه‎ای در اختیار دانشمندان زن قرار خواهند داد تا بتوانند از آن برای استخدام پرستار کودک یا همکار در آزمایشگاه‎های‌شان استفاده کنند.

کرونا و همکاری‏های نابرابر

از شروع همه‏گیری، بیش از 2000 آزمایش بالینی کووید-19 در سراسر جهان ثبت‌شده است و حداقل 90درصد آنها در کشورهای توسعه‌یافته و برای کشف روش‎های درمانی برای بیماران بستری در بیمارستان‎ها بوده است.

در نتیجه زمان بیشتری طول کشیده تا این آزمایش‎ها و داروهای ضدویروسی به‎دست مردم کشورهای با درآمد متوسط و در حال توسعه برسد البته سرعت و شکل همکاری‎ها در آزمایش‏های بالینی در دنیا شگفت‎آور بوده است، اما نمی‎توان از شکاف موجود چشم‎پوشی کرد.

همکاری بین‎المللی فقط به‎معنی همکاری با دانشمندان دیگر کشورها در یک گروه نیست، علاوه‎بر آن به اشتراک‎گذاری دستاوردها و آموخته با گروه‎های دیگر نیز تعبیر می‎شود و به‎این‎ترتیب می‎توانیم شکاف‎های موجود را پر کنیم.

حالا با افزایش روند واکسیناسیون در دنیا و افق روشن پایان این همه‎گیری، ارزیابی‎ها نشان می‎دهد بسیاری از آزمایش‎های بالینی برای مقابله با کووید 19 بیهوده و ناهماهنگ بوده‎اند. برای مثال از هر شش مقاله، یک مقاله درمورد استفاده از داروهای مالاریا برای افراد بستری بوده است.

ازاین‎رو بنیانگذاران تحقیقات پزشکی باید سازوکاری را برای تأمین بودجه پژوهش‎های مختلف پزشکی و حوزه‎های کمتر شناخته‌شده مانند علوم رفتاری و شناختی در نظر بگیرند. به‎این‎ترتیب پژوهش تکراری اجرا نخواهد شد و سایر حوزه‎ها نیز نادیده گرفته نمی‎شود.

کووید 19 بی‎شک پیگیری بسیاری از فعالیت‎های علمی را از روال عادی انداخته و بر رشته‎های مختلف علمی تاثیر یکسانی نداشته است.

برای مثال دانشمندانی که کارشان وابسته به حضور فیزیکی در آزمایشگاه‎هاست یا آزمایش‎هایشان وابسته به زمان است، مانند حوزه‎های بیوشیمی، زیست‌شناسی، شیمی و مهندسی شیمی، 30تا 40 درصد کمتر از قبل می‎توانند برای پروژه‌هایشان وقت بگذارند.

ریحانه رادی - دانش / روزنامه جام جم