رمزگشایی از موارد ابتلا به كرونا پس از واكسیناسیون

در همین حین اما، در اقدامی بی‌سابقه ما انسان‌ها موفق شده‌ایم چند واكسن كارآمد را در كمتر از یك سال برای مقابله با این بیماری بسازیم و در همین زمان شروع به واكسینه‌كردن خود در مقابل آن كنیم. شاید همین سرعت عمل خیره‌كننده در دستیابی به چنین واكسن‌های موثری، همراه با عوامل منطقی و بعضا غیرمنطقی و شبه‌علمی باعث شدند خیلی‌ها در كشورهای مختلف نسبت به كارایی و تزریق این واكسن‌ها دچار تردید شوند.

یكی از دلایل مهمی كه برخی با استناد به آن از تزریق واكسن كرونا هراس دارند، موارد ابتلای مجدد به ویروس، بستری شدن یا حتی مرگ بر اثر كووید ۱۹ پس از تزریق واكسن كروناست. اگر طبق داده‌هایی كه درباره این واكسن‌ها در آزمایش‌های بالینی اعلام شده، تاثیرگذاری آنها بسیار بالاست، چه دلیلی دارد پس از تزریق، فردی دوباره گرفتار این ویروس و عوارضش شود و با این وجود چرا باید به این واكسن‌ها اعتماد كنیم؟

محققان در پاسخ این‌كه چرا باید به واكسن‌ها اعتماد كنیم صراحتا می‌گویند ابتلای برخی افراد به بیماری پس از واكسینه‌شدن در ابعاد جمعیت یك جامعه، اصلا غیرمنتظره و عجیب نبوده و به‌معنی ناكارآمدی آن واكسن نیست.

دكتر آنتونی فاوچی، رئیس موسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی آمریكا در كنفرانس خبری هفتگی كاخ سفید درباره آخرین وضعیت همه‌گیری كووید 19 كه در ششم فروردین 1400 برگزار شد، می‌گوید: «وقتی میلیون‌ها نفر را در سطح جامعه واكسینه می‌كنید، ظهور موارد ابتلا به بیماری پس از واكسینه‌ شدن غافلگیركننده و غیرمعمول نیست.» بروز چنین اتفاقاتی دلایل متنوعی می‌تواند داشته باشد. ردیابی و بررسی داده‌های ژنومی این افراد كه به اصطلاح به آنها «موارد ابتلا (Breakthrough Cases)» گفته می‌شود می‌تواند كمك به‌سزایی در توسعه واكسن‌ها داشته باشد.

تفاوت بین تاثیرات نشان داده‌شده در آزمایش‌ها و كارآمدی واكسن‌ها

بیشتر واكسن‌ های كرونایی كه اكنون از آنها در سطح جهان و ایران استفاده می‌شود، تاثیرگذاری مثبت و بسیار بالایی را در فاز سوم آزمایش‌های بالینی از خود نشان داده‌اند. اما باید به این نكته توجه كنید كه تاثیرگذاری یك واكسن در این آزمایش‌ها صرفا منعكس‌كننده كارآمدی آن در هنگام توزیع گسترده‌ در سطح جامعه نیست.

در فازهای بالینی یك واكسن، میزان تاثیرگذاری آن با مقایسه گروهی كه واكسن دریافت كرده‌اند و گروهی كه واكسن دریافت نكرده‌اند (دارونما) مشخص می‌شود.

باید این را هم در نظر داشت كه وقتی به‌طور مثال گفته می‌شود این میزان در آزمایش‌ها ۹۵ درصد است، به این معنی نیست كه از هر صد نفر، پنج نفر پس از تزریق واكسن به بیماری مبتلا می‌شود؛ بلكه این عدد به ما می‌گوید كه هر شانسی برای ابتلا به ویروس داشته‌ایم، پس از تزریق واكسن این شانس ۹۵ درصد كاهش می‌یابد.

همچنین یكی دیگر از موضوعات مهم در این بحث، مشخص نشدن افراد مبتلای بدون علامت در آزمایش‌های بالینی یك واكسن است. زیرا محققان فقط قادر به تشخیص بیماران با علائم مشخص بیماری هستند و در نتیجه گروه ناقلان بی‌علامت، جزو افراد مبتلا پس از زدن واكسن به حساب نمی‌آیند.

پس از این‌كه واكسن‌های كووید ۱۹ مجوز استفاده گسترده در كشوری را دریافت كنند، در آن زمان با انجام مطالعات روی افراد واكسینه‌شده، می‌توان متوجه شد كه آیا واكسن مانعی برای انتقال ویروس از جانب بیماران بی‌علامت هست یا خیر‌.

همچنین در این مرحله،‌ می‌توان كارآمدی واقعی یك واكسن در جامعه‌ معینی را مطالعه و مشخص كرد. به‌طور معمول نتایج به دست آمده در این فاز مطالعاتی عدد كمتری را نسبت به نتایج فاز سوم آزمایش‌های بالینی نشان می‌دهد.

برای مثال میزان كارآمدی واكسن آنفلوآنزا در ابعاد گسترده بین ۴۰ تا ۶۰ درصد است. اما همین میزان هم سالانه جان میلیون‌ها نفر را نجات می‌دهد. در واقع كاهش تاثیرات یك واكسن در هنگام واكسیناسیون گسترده، به‌معنی مفید نبودن آن نیست.

ماهان غفاری، پژوهشگر اپیدمیولوژی و تكامل ویروس از دانشگاه آكسفورد در گفت‌‌وگو با جام‌جم می‌گوید: «مشاهدات در آمریكا و فلسطین اشغالی نشان می‌دهد كه كار‌آمدی واكسن‌های كووید 19 استفاده‌شده در این كشورها، با نتایج به‌دست آمده در فاز سوم بالینی بسیار نزدیك هستند. این خبر بسیار مثبتی است و نشان می‌دهد كارایی این واكسن‌ها در ابعاد بزرگ جامعه نیز مؤثر بوده است. همچنین مطالعاتی كه روی واكسن آسترازنكا انجام شده، از وضعیت خوب این واكسن پس از تزریق گسترده آن خبر می‌دهد.»
با این وجود، دنبال‌ كردن وضعیت افراد واكسینه‌شده، مطالعه روی كسانی كه پس از تزریق واكسن به بیماری مبتلا شده‌اند و شناسایی ریشه‌ها و دلایل آن، امری ضروری برای هر جامعه و برای توسعه واكسن‌هاست.

نتایج تحقیقات درباره كارآمدی واكسن در جامعه

با توجه به این‌كه مدت زمان زیادی از توزیع وسیع واكسن كرونا در جهان نگذشته است، هنوز داده‌های دقیق و جامعی درباره میزان كارآمدی این واكسن‌ها وجود ندارد و به احتمال زیاد در ماه‌های پیش رو شاهد انتشار داده‌های بسیار دقیق‌تری در این زمینه خواهیم بود.

در گزارشی كه چندی پیش مركز كنترل و پیشگیری بیماری (CDC) آمریكا منتشر كرده است، پس از مطالعه‌ روی ۱۴هزار و ۷۶۵ نفر از پرسنل یك مجتمع بهداشتی كه به‌طور كامل واكسینه شده بودند، ۲۲ نفر از آنها به كووید 19 مبتلا شده‌اند.

سن تمام این افراد بین ۴۱ تا ۷۳ سال بوده است و از بین آنان ۱۴ نفر پس از ابتلا هیچ‌گونه علائمی از بیماری نداشته‌اند؛ همچنین فقط دو نفر از ۲۲ مورد ابتلا به دلیل عوارض این ویروس در بیمارستان بستری شده‌اند و یك نفر هم بر اثر ابتلا به كرونا جان خود را از دست داده است. عدد به‌دست آمده در این مطالعه، روند غیرعادی كه نشان‌دهنده ناكارآمدی واكسن‌ها باشد را نشان نمی‌دهد.

نتایج چند مطالعه دیگر نیز در همین زمینه در نشریه «نیوانگلند ژورنال آو مدیسن» منتشر شده‌‌اند كه در هیچ‌كدام از آنها روند غیرمعمول ابتلا، پس از واكسینه‌شدن وجود نداشته است.

بر طبق این نتایج از ۸۱۲۱ پرسنل یك مركز درمانی در تگزاس آمریكا و همچنین 14 هزار و 990 نفر از كاركنان مركز درمانی دیگری در كالیفرنیا كه به‌طور كامل واكسینه شده‌ بودند، فقط ۱۱ نفر پس از گذشت ۱۴ روز یا بیشتر از زمان تزریق دوز دوم واكسن، به بیماری كووید 19 مبتلا شده‌اند.

مقاله منتشرشده دیگری در همین نشریه، حكایت از این دارد كه تاثیرگذاری كامل واكسن‌ها پس از یك بازه ۱۴روزه، بعد از تزریق دوز دوم اتفاق می‌افتد و تا قبل از آن احتمال ابتلای فرد واكسینه‌شده به بیماری همچنان بالا است.

سازمان‌های بهداشتی به كمك دولت‌ها و معمولا پس از واكسینه‌كردن افراد جامعه، سعی می‌كنند تا با ردیابی موارد ابتلا، الگوهای خاصی از ابتلا به بیماری را پیدا كنند.

این الگوها می‌توانند براساس یك گروه سنی یا جنسیت خاص، افراد دارای یك بیماری مشترك یا گونه‌ای از ویروس كرونا باشد كه موارد ابتلا، مشتركا به آن گرفتار شده‌اند.

وجود چنین الگوهایی خطرناك است و این معنی را می‌‌دهد كه واكسن مورد استفاده در افراد خاصی یا در برابر گونه جدیدی از ویروس نمی‌تواند ایمنی مناسبی ایجاد كند. با توجه به آخرین گزارش مركز كنترل و پیشگیری بیماری، تاكنون چنین الگویی در ابعاد گسترده یافت نشده‌ است.

جمع‌آوری داده و دنبال‌ كردن رشته‌های ژنومی ویروس، امری بسیار مهم در هنگام واكسینه‌‌كردن جامعه در مقابل بیماری كووید ۱۹ است.

با داده‌های به‌دست آمده از این طریق می‌توان فهمید كه آیا موارد ابتلا پس از تزریق واكسن به‌دلیل واكنش ضعیف سیستم ایمنی بدن‌شان مبتلا شده‌اند یا این‌كه علت ابتلای آنها ظهور سویه‌های جدیدی از ویروس كرونا بوده است كه این مورد بسیار نگران‌كننده‌تر و نیازمند اقدام فوری نهادهای مربوطه خواهد بود. البته باید به این نكته نیز توجه كرد كه صرفا یك جهش جدید از جانب ویروس، باعث نمی‌شود واكسن‌ها به‌طور كامل بی‌اثر شوند. بلكه این جهش‌ها و ایجاد سویه‌های جدید، به‌طور تدریجی رخ می‌دهند و به‌مرور زمان از كارآمدی واكسن‌های كووید 19 می‌كاهند.

به همین دلیل هم دولت‌ها زمان محدودی برای واكسینه‌ كردن جامعه دارند. آن‌طور كه دكتر غفاری در ادامه گفت‌وگو به ما می‌گوید: «ما بیشتر در یك جنگ با زمان هستیم كه بتوانیم چقدر سریع واكسن‌های خوبی كه در اختیار داریم را در ابعاد گسترده به مردم تزریق كنیم.»

علت تفاوت بین نتایج بالینی و نتایج حاصل از جامعه

تفاوت بین نتایج به‌دست آمده از مطالعات بالینی واكسن‌ها و كارآمدی آنها در ابعاد جامعه، به عوامل مختلف بستگی دارد.

در فازهای آزمایشگاهی شرایط ایده‌‌آلی حاكم است. برای مثال هیچ‌گاه افرادی با سابقه بیماری‌های زمینه‌ای یا كودكان و نوجوانان اجازه شركت در این ‌آزمایش‌ها را ندارند، هرچند پس از شروع توزیع این واكسن‌ها، این افراد نیز ممكن است به تزریق واكسن نیاز داشته باشند.

همچنین در فرآیند واكسیناسیون گسترده، عواملی مانند اشتباه در نگهداری واكسن‌ها و رعایت‌ نشدن دمای مناسب نگهداری، تزریق واكسن به قسمت نادرستی از بازو یا اشتباه در تزریق دوز مناسب واكسن، ممكن است باعث شود كار‌آمدی واكسن‌ها تا حدودی كاهش یابد. در كنار این موارد، گاهی بدن فرد واكسینه‌شده به دلیل مشكلات ژنتیكی و ضعف سیستم ایمنی بدن یا مصرف داروها یا قرار داشتن تحت درمان‌های خاص مانند شیمی‌درمانی، نمی‌تواند آنتی‌بادی‌های قدرتمندی برای مقابله با ویروس بسازد كه همین امر موجب كاهش نیافتن احتمال ابتلای این افراد به بیماری حتی پس از واكسینه ‌شدن می‌شود.

اما یكی از مهم‌ترین عواملی كه می‌تواند كار‌‌آمدی یك واكسن را به مرور زمان كاهش دهد، ظهور گونه‌‌های جهش‌یافته ویروس است. ماهان غفاری در این رابطه می‌افزاید: «در بین جوامع مختلف با توجه به سابقه بیماری و ایمنی افراد آن جامعه و مشخصا به‌دلیل وجود گونه‌های مختلف ویروس، ممكن است كارایی واكسن‌ها تحت‌تاثیر قرار بگیرد. برای همین هم شركت‌های سازنده واكسن سعی می‌كنند تا در نقاط مختلف جهان واكسن‌های خود را امتحان كنند تا فهم بیشتری درباره كارایی واكسن داشته باشند.»

ضمن این‌كه پس از دریافت واكسن كووید ۱۹ حدود دو هفته (این عدد ممكن است برای بعضی از واكسن‌ها متفاوت باشد) طول ‌می‌كشد تا ایمنی كامل در بدن فرد حاصل شود. چنانچه شخصی در این فاصله در معرض ویروس كرونا قرار بگیرد، شانس كمتری برای محافظت‌‌شدن در مقابل آن دارد.

وضعیت جمع‌آوری داده‌های پسا-واكسیناسیون در ایران

با توجه به این‌كه جمع‌آوری چنین داده‌هایی ضروری است، در كشور ما نیز باید مطالعاتی در این زمینه انجام شود. اما یك منبع آگاه كه نخواست نامش فاش شود، در این‌خصوص به جام‌جم گفت: «باید مراقب باشیم به بهانه حمایت از واكسن‌های داخلی یا به علت تعصب روی دستاوردهای محققان ایرانی و تلاش برای رونمایی هرچه سریع‌تر از محصولی بیولوژیك، اصول علمی استاندارد برای آزمایش‌های بالینی نادیده گرفته نشود.»

وی در ادامه افزود: «متاسفانه با توجه به شرایط فعلی و تمركز اصلی كه بر رونمایی هرچه سریع‌تر واكسن‌های داخلی دیده می‌شود، به نظر نمی‌رسد برنامه‌ای برای انجام مطالعات روی افرادی كه واكسینه شده‌اند، وجود داشته باشد.» مسلما شفافیت هرچه بیشتر وزارت بهداشت از نظر انتشار داده‌های مربوط به آزمایش‌های بالینی صورت‌گرفته روی واكسن‌های داخلی و گرفتن مجوزهای سازمان بهداشت جهانی در جهت تأیید كارآمدی و اثربخشی این واكسن‌ها به اعتمادسازی نسبت به تزریق واكسن‌های داخلی كمك خواهد كرد.

ماهان غفاری نیز در پاسخ به این سوال كه مطالعه بر روی افراد واكسینه‌شده برای فهمیدن میزان كارآمدی واكسن در جامعه چقدر مهم است، به جام‌جم گفت: «وقتی فاز ۳ آزمایش واكسن تمام شده و تزریق آن به مردم آغاز می‌شود، مطالعات هنوز روی واكسن ادامه دارد. این شركت‌های سازنده هستند كه باید كشورهای خریدار را مجاب كنند تا اطلاعات واكسن‌ها را پس از توزیع در اختیارشان قرار دهند. البته واقعیت این است كه شاید مثلا جایی مثل مركز تحقیقات گامالیا كه سازنده واكسن اسپوتنیك است، این اطلاعات را از ایران نخواهد. اما این تصمیم بسیار عجیبی خواهد بود، زیرا جمع‌آوری و مطالعه این داده‌ها به نفع همه است.»

در پایان باید گفت با وجود تمام فاكتورهایی كه ممكن است كارآمدی واكسن‌ها علیه ویروس كووید-۱۹ را كاهش دهند، ‌آنها تنها ابزارهای ما در برابر كرونا هستند و با استفاده از واكسن‌های معتبر می‌توانیم جان خود و بسیاری از انسان‌های دیگر را نجات دهیم.

امین رضا كیفرگیر - دانش / روزنامه جام جم