دست کرونا در دست پلاستیک

این نمونه از تصاویر که اتفاقا مورد استقبال رسانه‌های جهان هم قرار می‌گیرند به نوعی شده ویترینی از اتفاقی که در پیرامون ما در جریان است، ‌اتفاقی که شاید کمترین پیامد آن، این تصاویر را شکل داده و پیامدهای مهم‌تر در قاب این تصاویر کارت پستالی موردعلاقه رسانه‌ها قرار نمی‌گیرد.

موضوع زباله‌ های پلاستیکی یک معضل جهانی است و حالا با فراگیری بیماری کرونا و استفاده افسارگسیخته از پلاستیک در این دوره نگرانی‌ها از افزایش استفاده از پلاستیک را بیش از گذشته مهم کرده است.

ما در این حوزه هم صاحب رکوردهای منفی چشمگیری هستیم، از لحاظ میزان بالای مصرف پلاستیک در جهان، ایران در رده پنجم پرمصرف‌ها قرار دارد و از نظر میزان تولید هم در میان ۱۰‌کشور اول جهان قرار داریم، اما جایی که باید در صدر باشیم در ذیل قرار داریم و آن هم میزان بازیافت زباله‌ های پلاستیکی در ایران است. اما چرا ما این‌قدر علاقه به مصرف پلاستیک داریم؟ چرا جزو پرمصرف‌ترین کشورهای جهانیم و این میزان استفاده از پلاستیک فارغ از همه پیامدهای بسیار منفی زیست‌محیطی چه پیامدهایی روی سلامتی ما دارد؟ مهم‌تر این‌که چه کار کنیم تا در آینده بتوانیم کمی از شر این همه پلاستیک که ما را دوره کرده خلاص شویم؟

وقتی غرق در پلاستیک هستیم

رتبه ما در تولید زباله همیشه رتبه بالا و تاسف‌باری بوده است. با عیار میانگین متوسط تولید زباله از سوی هر فرد هم که بخواهیم به این قصه نگاه کنیم با آمار و ارقام هولناکی رو‌به‌رو هستیم.

به‌عنوان مثال در حالی که هر نفر در اروپا به طور میانگین روزانه ۳۰۰ تا ۳۵۰ گرم زباله تولید می‌کند، این عدد در ایران به روزانه ۷۰۰ گرم می‌رسد و آن‌طور که مهرماه سال گذشته از سوی مدیرکل دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط‌ زیست عنوان شد این میزان در برخی شهرها همچون یاسوج به روزانه بالغ بر ۱۲۰۰ گرم زباله هم می‌رسد.

آمارهای منتشر شده از سوی شهرداری در سال گذشته هم نشان می‌دهد تولید سالانه زباله‌های شهری ایران بیش از ۱۰میلیون تن است و متوسط سرانه تولید زباله‌های شهری در ایران ۲۴۰کیلوگرم در سال است. بیشترین تولید سرانه زباله مربوط به پایتخت می‌شود؛ آن‌طور که آمارهای شهرداری گواهی می‌دهد در این شهر به ازای هر نفر تا ۴۵۰ کیلوگرم زباله شهری در سال تولید می‌شود.

از میان این حجم از زباله‌ها پسماندهای پلاستیکی با ۱۰‌درصد در رتبه دوم گروه زباله‌های شهری قرار دارند. به این مفهوم که ۱۰درصد از میزان زباله‌های شهری در ایران را پلاستیک‌ تشکیل می‌دهد.

از منظر تولید پلاستیک آمارهای منفی بیشتری هم به چشم می‌خورد یکی از آنها مربوط به میزان تولید پلاستیک در ایران است،‌ طبق این آمارها سالانه بیش از ۱۷۷ هزار تن پلاستیک در ایران تولید می‌شود، یعنی ۴‌درصد از نفت تولید شده در کشور صرف تولید مواد پلاستیکی می‌شود و حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال طول می‌کشد تا این مواد پلاستیکی تجزیه و نابود شوند.

چرا سیل پلاستیک‌؟

ایران صاحب هفدهمین کشور پرجمعیت جهان است اما نامش در میان ۱۰کشور اول تولیدکننده پلاستیک جهان قرار دارد. تورج فتحی، کارشناس محیط‌زیست در حوزه بازیافت معتقد است این از تبعات منفی برخورداری ما از منابع بی‌شمار نفت و گاز است.

او به جام‌جم می‌گوید: «ما به لحاظ برخورداری از منابع نفت و گاز در دنیا جزو چند کشور اول جهان قرار داریم و همین امر پیامدهای منفی بسیاری هم برای ما به همراه داشته است. یکی از معایب این برخورداری هم این بوده که ما مواد لازم برای تولید انواع پلاستیک را به مقدار بسیار در اختیار داریم و تولید آن برای ما بسیار ارزان‌تر و سهل‌تر از کشورهای دیگر است.»

تداوم این برخورداری در دهه۷۰ باعث افزایش واحدهای پتروشیمی در ایران شده و همین امر به مفهوم افزایش انواع پلاستیک در ایران است.

سوال بعدی اما این است که چرا ما همراستا با افزایش بی‌رویه تولید پلاستیک نتوانستیم در حوزه بازیافت خوب عمل کنیم؟ این سؤال وقتی مهم‌تر جلوه می‌کند که بدانیم در حالی کشورهای پیشرفته و برخی کشورهای در حال توسعه نزدیک به ۷۰درصد زباله‌های تولیدی خود را بازیافت می‌کنند که این میزان در کشور ما نزدیک به ۱۷درصد است.

در این آمارها البته تشکیک‌هایی هم وجود دارد چرا که چند سال پیش یکی از مدیران سازمان محیط‌زیست میزان بازیافت زباله‌های ایران را تنها ۵‌درصد دانسته بود. دلیل ابتدایی ضعف در این حوزه به باور تورج فتحی خلأ قانونی است.

او عنوان می‌کند: «تنها قانون مدیریت پسماند در ایران مصوب سال ۸۳ است که بسیار دیر بوده است و تنها ۲۳ ماده دارد. در آیین‌نامه اجرایی همین قانون هم خیلی در رابطه با بحث‌های مربوط به بازیافت تاکیدی صورت نگرفته است.»

دعوت به استفاده از پلاستیک!

هر چند قانون در حوزه بازیافت بسیار دیر وضع شده و در همان قانون موجود هم کمترین تاکیدی روی بازیافت زباله‌های پلاستیکی شده اما ایراد مهم‌تر در کم تاثیری این قانون، نقش نداشتن مردم در آن است. تورج فتحی می‌گوید: «در حال حاضر قوانین مترقی در حوزه محیط‌زیست در کشورهای توسعه‌یافته بر مبنای حضور و مشارکت مردم گذاشته می‌شود و ما هم باید در حوزه قانونگذاری و سیاستگذاری مردم را سهیم کنیم.

شیوه قانونگذاری در این حوزه باید از پایین به بالا باشد به این مفهوم که باید از مشارکت و اعتمادسازی مردم در وضع قانون در این حوزه آغاز شود و به سمت دولت‌ها برسد.» اما چرا باید در قانون نقش بیشتری برای مشارکت مردم قائل باشیم؟ در این حوزه هم آمارها سنجه مناسبی از وضعیت موجود است، چرا که در میان زباله‌های شهری پس از میزان زباله‌های تر پسماندهای پلاستیکی بیشترین حجم را دارا هستند و این نکته نشان می‌دهد عمده مصرف‌کننده پلاستیک در ایران مردم هستند. براساس آمارها هر ایرانی روزانه به‌طور متوسط سه کیسه پلاستیکی مصرف می‌کند که ۹۶درصد آنها مستقیم وارد سطل‌های زباله می‌شود. همین آمارها باعث شده بسیاری از کشورهای جهان قوانین سختگیرانه‌ای را در رابطه با مصرف پلاستیک به اجرا بگذارند.

به‌عنوان مثال از سال ۲۰۱۵ دولت فرانسه استفاده از کیسه پلاستیکی در این کشور را ممنوع کرده و از آن زمان تنها اجازه استفاده از کیسه‌های قابل بازیافت را به مردم می‌دهد و حتی جرایمی هم برای خاطیان در نظر گرفته است و در اجرای این قانون سختگیری‌های لازم را داد. البته دولت فرانسه در کنار ایجاد این محدودیت‌ها، سالانه تا ۶ میلیون کیسه پلاستیکی قابل بازیافت به‌صورت رایگان در بین مردم توزیع می‌کند تا دسترسی به این کیسه‌ها بیشتر شده و مردم نسبت به استفاده از آن تشویق شوند. در هلند هم مردم به این نتیجه رسیده‌اند که از کیسه‌های پلاستیکی استفاده نکنند و هزینه خرید آن به ‌قدری بالاست که مردم ترجیح می‌دهند به‌جای پرداخت چنین هزینه‌ای از کیسه‌های پارچه‌ای استفاده کنند.

چه بلایی سرمان می‌آید؟

دیگر کشورهای جهان هم در رابطه با بازیافت پلاستیک مشکلات بسیاری پیش رو دارند. بازیافت ۷۰درصدی زباله‌ها در برخی کشورهای پیشرفته لزوما شامل زباله‌های پلاستیکی نمی‌شود. نشانه آن هم این‌که از سال ۱۹۵۰ تا امروز تنها ۱۰ درصد پلاستیک‌های جهان بازیافت شده است. پس چاره چیست و جهان در رابطه با بازیافت پلاستیک‌ها چه می‌کند؟ تورج فتحی معتقد است؛ « دو اتفاق مهم در جهان برای این کار صورت می‌گیرد؛ یکی اقدام پیشگیرانه مبتنی بر تولید و به تبع آن مصرف کمتر پلاستیک و دومین اقدام مدیریت صحیح پسماند است. در این راه تفکیک پسماند از مبدا آغاز راه این مدیریت است تا بتوان از آن دوباره در چرخه مصرف استفاده کرد.»

این راهکارها از جایی مهم‌تر به نظر می‌رسد که به تازگی رویترز گزارش داده تا سال ۲۰۳۰ میزان زباله‌های پلاستیکی در جهان افزایش شش برابری خواهد داشت. این خبرگزاری نوشته است براساس مدل‌های ریاضی جدید تا سال ۲۰۳۰ میزان سالانه زباله‌های پلاستیکی ۱۷۳ کشور به ۵۳ میلیون تن افزایش پیدا می‌کند.

در رابطه با پیامدهای زیست‌محیطی این معضل بسیار گفته‌اند،‌ زباله‌های پلاستیکی هر سال جان یک میلیون پرنده و صد هزار پستاندار را در دنیا می‌گیرد. اما خبر هولناک این که مدت‌هاست ریزپلاستیک‌ها وارد چرخه غذایی و زیستی ما هم شده است. به عنوان مثال تحقیقات صورت‌گرفته در انجمن‌های علمی نشان می‌دهد چای‌های کیسه‌‌‌ای حاوی میکروپلاستیک‌های فراوانی است.

پژوهش دیگری نشان می‌دهد که انسان‌ها در سال مقادیر زیادی میکروپلاستیک می‌خورند. گروهی از دانشمندان دانشکده پزشکی وین هم نتایج تحقیقاتی را اعلام کرده‌اند که نشان می‌دهد در نمونه‌های مدفوع مردم در نقاط مختلف جهان، میکروپلاستیک یافت می‌شود. این گروه تحقیقاتی در نمونه‌های مدفوع تمامی داوطلبان آزمایش‌ آثار وجود ۹ نوع پلاستیک از ۱۰موردی را که به دنبالشان می‌گشتند، پیدا کردند. این یعنی احتمالا در بدن بقیه انسان‌ها هم باید وضع مشابه باشد.

میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه جام جم