بی‌بی ‌شهربانو می‌میرد؟ (+تصاویر)

این كوه ارزشمند كه نشان و برند شهر تاریخی ری هم هست و مورد ستایش ایرانیان در دوره‌های مختلف، حالا بی‌هیچ حمایت و مهربانی نه‌تنها به حال خود رها شده كه هر روز چنگال تیز و آهنی لودرها و بولدوزرها و بیل‌های مكانیكی در جای‌جای سینه آن فرورفته و تكه‌ای از آن را شكسته و خرد كرده و به كارخانه‌سیمان می‌برند.

این كار به كمك انفجارهای پیاپی صورت می‌گیرد؛​ انفجارهایی كه در حال شكافتن كوه هستند و نشانه‌اش آبگیرها و چاله‌های آبی كه اخیرا در دل كوه ایجاد شده‌است. با این روند بزودی كوه باستانی و همه آثار تاریخی كه در آغوش گرفته بلعیده و از روی زمین محو و نابود خواهد شد.

شهرری در جنوب پایتخت بیش از هرچیز به كوه باستانی‌اش شهره است؛ كوهی كه ارزش و شهرت خود را از یك بقعه تاریخی می‌گیرد؛ بقعه و آرامگاه بی‌ بی‌ شهربانو.

این آرامگاه كه در دامنه جنوبی كوه واقع شده علاوه‌بر ارزش تاریخی، ارزش معنوی بسیاری هم برای ایرانیان دارد، چه این‌كه بنابر عقیده‌ای مرقد شهربانو، همسر امام‌حسین(ع) و مادر امام‌سجاد(ع) است و زیارتگاه برخی شیعیان. «گنبد اینانج» و «برج‌نقاره‌خانه» متعلق به سده ششم هجری قمری در دامنه جنوب‌غربی كوه بی‌بی‌شهربانو از دیگر آثار تاریخی شهرستان ری به شمار می‌روند.

سال‌هاست اما یك كارخانه‌سیمان با تولید ده‌ها میلیون تن سیمان در سال در جوار این كوه قرار گرفته و با ارتزاق از جان كوه به‌عنوان مواد اولیه تولید سیمان، هم پدیده كوه‌خواری و تخریب تدریجی میراث تاریخی معنوی آن را به اوج رسانده و هم آلودگی‌های محیط‌زیستی (ازجمله گردوغبار) برای مردم منطقه ایجاد كرده‌است.

اینها كه گفتیم اتفاق تازه‌ای نیست و مدت‌هاست به دغدغه فعالان میراثی تبدیل شده و واكنش مسؤولان نهادهای مختلف را به دنبال داشته، هرچند بدون كمترین نتیجه رضایتبخشی از تعطیلی یا اصلاح نحوه فعالیت كارخانه سیمان. یك رویداد جدید اما دوباره نگرانی میراثی‌ها درخصوص فعالیت كارخانه‌سیمان و معدن‌كاوی در این طبیعت ارزشمند را برانگیخته‌است و آن ایجاد آبگیرهایی در نزدیكی استودان‌گبرهاست كه حكایت از تغییر مسیر آب چشمه تاریخی كوه بی‌بی‌شهربانو و خروج آب از لایه‌های زمین بر سطح آن است؛ اتفاقی كه نشان‌دهنده لرزش‌های عمیق و مخرب كوه است و هشداری برای تخریب این طبیعت باستانی و معنوی و آثار و بناهای ارزشمندش.

كوهی كه نصف آن آب‌رفته

احمد ابوحمزه، كارشناس تاریخی و عضو هیات‌علمی دانشگاه فرهنگیان كه اولین عكس‌ها را از فاجعه جدید منطقه (آبگیرهای تازه‌ایجادشده) منتشر كرده به جام‌جم می‌گوید: در این منطقه نیز مانند شمال تهران و علی‌رغم توصیه‌های چندباره رهبری پدیده كوه‌خواری در حال انجام است و سنگ‌های آن برای استفاده به كارخانه‌سیمان برده می‌شوند، حتی قرارگیری كوه در وسط شهر هم مانعی برای انجام انفجارهای متعدد نشده‌است. جدا از خسارت‌های جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی و اثرگذاری بر حیات‌وحش منطقه، این كوه كه میلیون‌ها سال عمر دارد امروز تكه‌تكه شده و حتی وسعتش به نصف كاهش پیدا كرده‌است. مساله‌ای كه ابوحمزه درباره‌اش می‌گوید: بعد از این‌كه تغییر شكل كوه با اعتراض مردم روبه‌رو شد حالا كار را از طریق انفجار و ایجاد گودال‌هایی دره‌مانند در دل كوه دنبال می‌كنند، در حالی كه قطعا به دلیل وجود آثار تاریخی مهم در این منطقه باید از آن حفاظت شود.

آبگیرها؛ نشانه‌های خطرناك

استودان‌گبرها، اثر تاریخی دیگری در دامنه شمالی كوه بی‌بی‌شهربانو و محلی است كه زرتشتیان اجساد مردگان خود را در آنجا طعمه حیوانات می‌ساختند. حدود ۴۰۰ متری استودان‌گبرها بر اثر انفجارهای پیاپی گودال بزرگی ایجاد شده و آب‌های باران كه پیش‌تر از دهانه كوه و توسط چشمه موجود در منطقه بی‌بی‌شهربانو به مزارع ری و ورامین می‌رسید، حالا با تغییر مسیر در این گودال‌ها جمع می‌شوند.

ابوحمزه دراین‌باره می‌گوید: قطعا در چنین شرایطی آب به مزارع پایین‌دست نمی‌رسد و از طرف دیگر باعث ایجاد نم و رطوبت در بناهای تاریخی و نابودی آنها می‌شود، البته خود كوه را نیز از لحاظ میراث طبیعی از دست خواهیم داد. خالی شدن محوطه پشت برج نقاره‌خانه هم از دیگر نگرانی‌هایی است كه این كارشناس تاریخی به آن اشاره كرده و می‌افزاید: این مساله باعث می‌شود تا با هر انفجاری احتمال ریزش كوه و تخریب كامل این بنا وجود داشته باشد. به گفته او، این بناها جزو میراث تاریخی و ارزشمند كشور هستند، اما چون به آنها با دید علمی و ارزشی نگاه نمی‌شود و صرفا موضوعات مادی در این منطقه مد نظر قرار گرفته، شاهد وضعیت تاسف‌بار فعلی هستیم.

زور شهرداری نمی‌رسد

محمدباقر فرهند، مدير روابط عمومي شهردار منطقه ۲۰ تهران با تاکید بر این‌که ما اجازه برخورد با کارخانه‌سیمان این منطقه را نداریم به ما می‌گوید: با آن‌که بقعه مبارکه بی‌بی‌شهربانو را در این کوه باستانی داریم که اثری ارزشمند و واجب ثبت ملی است اما شرکت سیمان تهران از کوه این منطقه برداشت بی‌رویه انجام می‌دهد و این پدیده باعث تخریب بخش بزرگی از کوه شده و به معنی واقعی پدیده کوه‌خواری در حال انجام است. تخریب برخی دخمه‌ها که آرامگاه‌های تاریخی این منطقه بوده و قدمتی به درازای دوره ساسانی دارند، آن هم بر اثر استخراج سنگ‌های مورد نیاز کارخانه سیمان مساله تاسف‌باری است که فرهند به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: انفجارها باعث شده تکه‌سنگ بزرگی که درست بالای بقعه بی‌بی‌شهربانو قرار دارد، از کوه جدا شود و هرلحظه این امکان وجود دارد بر اثر لرزش‌های بسیار کوچک سقوط کرده و باعث تخریب کامل این بقعه شود.

این کوه مال ماست

نکته قابل تامل اما به گفته مدير روابط عمومي شهردار منطقه ۲۰ ادعای عجیب کارخانه سیمان برای ادامه فعالیتش است که فرهند درباره‌اش به ما می‌گوید: کارخانه سیمان تهران مدعی است از قدیم در این محل حضور داشته و بعد فضای شهری به آنجا گسترش پیدا کرده‌است. کارخانه سیمان همچنین عنوان می‌کند مجوزهای لازم را از سازمان محیط‌زیست و مراجع بالادستی دارد و مهم‌تر این‌که حتی سند این کوه را هم در اختیار دارند، هر چند تا امروز سندی از آنها ندیده‌ایم.

باید ثبت ملی شود

مدير روابط عمومي شهردار منطقه ۲۰ در ادامه می‌گوید: اگرچه دست روی دست گذاشتن برای متوقف کردن کارخانه سیمان حتی هر لحظه‌اش آسیب‌های جبران ناپذیری به این منطقه تاریخی و گردشگری وارد می‌کند، اما شهرداری این منطقه تلاش دارد با فراهم‌سازی حضور مردم در بقعه بی‌بی‌شهربانو بتواند در انجام فعالیت‌های این کارخانه مانع تراشی کند. شهرداری تهران از طریق شورای شهر مصوبه‌ای برای ثبت این کوه دارد و کارهای مربوط به آن را دنبال می‌کند. ما نیز تلاش داریم با پیاده راه سازی و ایجاد بوستان‌های مختلف از پایین کوه تا محل بقعه بتوانیم مردم را به حضور در آنجا تشویق کنیم.

ثبت بی‌فایده پوسته کوه

اگرچه کارخانه سیمان معتقد است برداشت کنترل شده از کوه دارد، اما فرهند می‌گوید من شخصا نگاه دیگری دارم و آن را مصداق کوه‌خواری می‌دانم. به رغم این‌که شهرداری تهران پیگیر ثبت این کوه است، اما تا جایی که اطلاع دارم میراث فرهنگی تنها با ثبت پوسته کوه موافقت کرده و این مساله خود باعث تداوم فعالیت‌های کارخانه سیمان می‌شود.

بی‌بی‌شهربانو خاطره می‌شود

نکته قابل تامل درباره کارخانه‌سیمان این است که به گفته فرهند سازمان محیط‌زیست معدن جایگزینی هم به آنها معرفی کرده اما گویی این معدن چندان مورد استقبال آنها قرار نگرفته و اگر وضعیت به همین روال ادامه پیدا کند حداکثر 250 سال آینده دیگر هیچ اثری از کوه بی‌ بی‌ شهربانو نخواهد بود.

دیگر کوهی برای ثبت نمانده

کوهخواری آن هم در منطقه تاریخی و گردشگری مانند بی‌بی‌شهربانو در حالی بی‌وقفه ادامه دارد که همه مسؤولان از شهرداری منطقه گرفته تا اداره کل میراث فرهنگی شهرری معتقدند باید اجماع جمعی بین همه دستگاه‌ها برای رسیدن به راه‌حل نهایی در این زمینه صورت بگیرد، در غیر این صورت هیچ کدام از این دو دستگاه نمی‌توانند کاری برای توقف فعالیت‌های تخریبی در این کوه انجام دهند. تقی پور، رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌دستی شهرری به جام‌جم می‌گوید: بازدیدهای دوره‌ای مان را انجام می‌دهیم اما فعالیت کارخانه‌سیمان معضل بزرگی است. متاسفانه اتفاقات آن منطقه کاملا آگاهانه انجام می‌شود و بحث کوهخواری و بهره‌برداری آسیب‌های زیادی را وارد کرده‌است. در حالی که باید به تاریخ شهرری احترام گذاشت و مسؤولان مختلف از جمله شهرداری تصمیمات قاطعی در این زمینه بگیرند.

به گفته او تنها کاری که این سازمان می‌تواند انجام دهد رصد دوره‌ای از آثار ثبت شده و غیرثبت شده‌است، همان طور که چشمه‌علی ثبت طبیعی شده، تلاش داریم کوه بی‌بی‌شهربانو هم ثبت طبیعی شود و کارهای مربوط به آن در حال پیگیری است تا از این طریق بتوان قوانین سختگیرانه‌تری را اعمال کرد، اما این مسؤول هم قبول دارد احتمال از بین رفتن این کوه تا پیش از ثبت طبیعی آن بسیار زیاد است.

وزارت صمتی‌های نظاره‌گر

تقی‌پور وارد شدن خسارت به ابنیه‌ تاریخی این منطقه را تا امروز رد می‌کند و می‌گوید: البته از آنجا که هرازگاهی در این منطقه انفجارهایی صورت می‌گیرد، طبیعتا بر بناهای تاریخی اثر می‌گذارد، به همین دلیل مسؤولان همه دستگاه‌ها از جمله شهرداری، شورای شهر، فرماندار، محیط‌زیست، مجلس و... باید به جای صحبت کردن به یک تصمیم اجرایی برسند تا فعالیت‌های کارخانه سیمان متوقف شود.

تاکید او برای پیدا کردن راه‌حل اساسی این منطقه، تعیین تکلیف وضعیت کارخانه سیمان است، مساله‌ای که در عمل برای توقف آن کاری از دست میراثی‌ها و شهرداری‌ها بر نمی‌آید؛ چرا که این بخش متولی خاص خودش را در کشور دارد و آن وزارت صمت است که باید وارد میدان شده و مسؤولان این کارخانه را مجبور به استفاده از معدن جایگزین کند. موضوعی که به نظر نمی‌رسد هیچ‌گاه برای متولیان این وزارتخانه چه حالا و چه در گذشته دارای اولویت بوده باشد. در اصل سکوت وزارت صمتی‌ها و زیرمجموعه‌های مربوط به این وزارتخانه باعث شده کارخانه سیمان تهران بی‌هیچ نگرانی ای به کوه‌خواری در منطقه ادامه دهد و با بیل‌های مکانیکی تیشه به ریشه تاریخ هزارساله این منطقه بزنند.

زهرا رمضانی - ایران / روزنامه جام جم 

عکاس: مجید آزاد