شعر فجر ؛ یک جشنواره بی‌صدا

دبیر علمی محتاط یا دبیر اجرایی باسیاست!
از زمان اعلام دبیران جشنواره پانزدهم، انتقادهای بسیاری به این دو شخص و انتخاب‌های سیدعباس صالحی؛ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. منتقدان که اکثرا از شاعران و ادیبان سرشناس و شاخص کشور بودند، انتخاب مریم جلالی و مصطفی جلالی را برای دبیری علمی و اجرایی جشنواره مناسب نمی‌دانستند. به طور مشخص بیشتر انتقادها متوجه مریم جلالی، دبیر علمی این جایزه بود که بسیاری از شاعران تا پیش از این انتخاب، حتی اسم او را هم نشنیده بودند! آنها معتقد بودند دبیر علمی جشنواره فجر بایست در فضای شعر شناخته‌شده باشد و اگر بنای برگزارکنندگان این جشنواره بر انتخاب دبیر از میان استادان دانشگاهی و فضای آکادمیک است نیز کسانی در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های علوم انسانی هستند که در جمع شاعران نیز اسم و رسمی داشته‌باشند. این حواشی سبب شد از همان ابتدای ماجرا دبیران علمی و اجرایی حواس‌شان را بیشتر جمع کنند تا انتقادهای هنرمندانی که با نفس انتخاب آنها نیز مخالفند، با اشتباه‌های احتمالی آنها از این بیشتر نشود. آنها افتتاح جشنواره را به شهیدان سرفراز؛ شهید سلیمانی و شهید فخری‌زاده اختصاص دادند و ضمن دعوت از شاعرانی که به شاعران انقلابی شناخته‌شده‌اند در مراسم افتتاحیه، تلاش کردند در جشنواره امسال دست‌کم ظواهر متناسب جشنواره حفظ شود.

این مساله آنجا برجسته‌تر می‌شود که بدانیم سال گذشته برگزیده شدن یک شاعر جوان در بخش ویژه جشنواره حواشی بسیاری برای متولیان آن به همراه داشت و متولیان از سال گذشته درس‌های مهمی گرفته بودند. سارا متقی، شاعر جوان گیلانی بود که سال گذشته در بخش ویژه جشنواره شعر فجر به دبیری سعید بیابانکی حائز رتبه شد. این در شرایطی بود که بعد از اعلام نام او به عنوان برگزیده جشنواره، تصاویری از پست‌های او در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که در آنها شاعر جوان به جمهوری اسلامی و مفاهیم انقلابی و مذهبی نظیر شهید قاسم سلیمانی بی‌حرمتی کرده بود. فشار رسانه‌ها سبب شد در نهایت جایزه جشنواره فجر از متقی پس گرفته شود! همین امر سبب شد که اولا امسال چیزی به نام بخش ویژه در جشنواره نباشد و ثانیا متولیان جشنواره امسال تمام تلاش‌شان را در جهت  رفع حواشی این‌چنینی انجام دهند.

بقیه کجا هستند؟
ترس و احتیاط دبیران و متولیان جشنواره از وقایع سال گذشته سبب شد که پس از اعلام نامزدهای جشنواره در بخش‌های مختلف با شگفتی‌هایی روبه‌رو شویم که آنها را یکی‌یکی در این بخش بررسی خواهیم کرد. نکته مهم و تعجب‌برانگیز در اعلام نامزدها، عدم حضور حتی یک ناشر با نگاه متفاوت است که این می‌تواند به معنای نادیده انگاشتن بسیاری از ناشران تلقی شود. سال‌های پیش حتی اگر متولیان جشنواره فجر بنای جایزه دادن به کتاب‌های برخی از ناشران را نداشتند، دست‌کم در میان نامزدها کتاب‌هایی از این ناشران را جا می‌دادند تا نشان دهند که التفاتی هم به ناشران با نگاه متفاوت نیز دارند و در بررسی کتاب‌ها، تمام آثار را بدون توجه به سوگیری‌های ناشر یا سیاستگذاری‌های مرسوم از نظر می‌گذرانند. اما وقایع سال پیش و حواشی پیش‌آمده حول دبیران جشنواره امسال سبب شد که دبیران در تلاش باشند تا اصطلاحا گزک دست کسی ندهند غافل از این‌که  جشنواره‌ای مثل جشنواره شعر فجر می‌تواند با نگاهی فراخ‌تر و البته رعایت اصول، قواعد و پای‌بندی بر ارزش‌های والای انقلاب محفلی برای همه شاعران جوان باشد و به‌جای طرد، به اصلاح نگاه آنها کمک کند. در این زمینه ارائه چند مثال می‌تواند به روشن‌تر کردن بحث کمک کند.

انتشارات نگاه از ناشران سرشناس و شناخته‌شده کشور است که البته ناشر دولتی نیست و کمتر کتابی با موضوعات مذهبی یا اصطلاحا ارزشی منتشر کرده است. اما در زمینه شعر از معتبرترین ناشران کشور محسوب می‌شود. این انتشارات از چند سال پیش به حوزه «ترانه» به طور جدی پرداخت و کتب بسیاری از ترانه‌سرایان نامدار کشور نیز منتشر کرد. اما با شگفتی فراوان نه در بخش شعر محاوره و نه در هیچ‌یک از بخش‌های دیگر جشنواره، این نشر حتی یک نماینده ندارد!

یکی از کتاب‌هایی که در حوزه شعر کلاسیک شانس بسیار زیادی برای کسب جایزه در جشنواره  شعر فجر داشت اما با بی‌مهری داوران روبه‌رو شد، مجموعه غزلی است با نام «گونه خیس خیابان» سروده خسرو احتشامی هونه‌گانی. این کتاب احتمالا به‌علت ناشری که آن را چاپ کرده نادیده گرفته شده است. کتاب‌هایی از این دست در دوره پانزدهم صرفا به‌خاطر ناشرانشان دیده نشده‌اند. در حالی‌که احتمالا اگر همانند دوره پیش شخصی مانند سعید بیابانکی، دبیر جشنواره فجر بود بدون‌شک از این کتاب و این شاعر که از بزرگان شعر اصفهان است به این سادگی‌ها رد نمی‌شد.

تعدادی از ناشران حوزه شعر که نوپا محسوب می‌شوند اما شمار آثارشان از بسیاری از ناشران شناخته شده بیشتر است، در جشنواره امسال هیچ نماینده‌ای ندارند. از جمله این نشرها می‌توان به ایهام، آنیما، نزدیکتر، اقلیما و... اشاره کرد. سوال اینجاست داوران این جشنواره اصلا کتاب‌های این ناشران را دیده‌اند؟ تعدادی از مدیران ناشران در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان کرده‌اند کتاب‌های شعری را که سال ۹۸ منتشر کرده‌اند شخصا به دبیرخانه ارسال کرده‌اند. تکلیف این کتاب‌ها چه شده؟ خوانده شده‌اند یا نه؟ تکلیف ناشرانی که کتاب‌شان را نفرستاده‌اند چیست؟ البته در رسانه‌ها گفته شده تمام کتاب‌های شعری منتشر شده در بازه زمانی موردنظر خوانده می‌شود اما میان این حرف تا عمل چقدر فاصله است؟ آیا ناشرانی ۳۰عنوان کتاب شعر به این جشنواره ارسال کرده، حتی یک کتابش هم نمی‌تواند در بین نامزدها باشد؟

مورد عجیب شهرستان ادب
اگر خاطرتان باشد در تاریخ دوم بهمن گزارشی درباره کتاب‌هایی که امسال در جشنواره شعر فجر شانس بیشتری برای برگزیده شدن دارند، در روزنامه چاپ شد. پس از بررسی کتاب‌های مختلف ناشران در نهایت به این نتیجه رسیدیم که شانس ناشران انقلابی امسال کمتر از ناشران دیگر است و به همین علت با مدیر انتشارات شهرستان ادب تماس گرفتیم تا علت این موضوع را جویا شویم. محمدامین اکبری، مدیر انتشارات شهرستان ادب در پاسخ به سوال خبرنگار جام‌جم گفت: «سال ۹۸ به علت تغییرات مدیریتی در انتشارات شهرستان ادب و برخی دلایل دیگر، موفق به عرضه هیچ عنوان شعری به بازار نشدیم.»  وقتی نامزدها اعلام شد، در کمال تعجب مشاهده کردیم کتابی از این انتشارات با عنوان «مرور پنجره‌ها» اثر سیدوحید سمنانی در بخش شعر کلاسیک نامزد شده است. بنا را بر این گذاشتیم که احتمالا مدیر انتشارات حواسش نبوده یا جمله‌ای که خبرنگار جام‌جم گفته به این مضمون بوده که «تقریبا هیچ کتاب شعری منتشر نکرده‌ایم» و این کتاب و یکی دو کتاب احتمالی دیگر در سال ۹۸ توسط این ناشر به چاپ رسیده‌اند. اما با کمال تعجب وقتی به سایت خود انتشارات شهرستان ادب مراجعه کردیم، مشاهده شد در شناسنامه کتاب «مرور پنجره‌ها» سال چاپ این کتاب ۱۳۹۷ ذکر شده است؛ درحالی که در فراخوان پانزدهمین دوره جشنواره فجر ذکر شده فقط کتاب‌هایی که چاپ  اولشان در سال ۱۳۹۸ منتشر شده مورد داوری قرار می‌گیرند.

 
جشنواره مهندسی شده است؟
بعضی از شاعران معتقدند جشنواره شعر فجر، یک جشنواره مهندسی شده است و انتخاب شاعران در این جشنواره با بررسی هزار و یک مورد مختلف در آن شاعر اتفاق می‌افتد. البته ما دل‌مان می‌خواهد این حرف را باور نکنیم. اما ناشرانی که نام کتاب‌هایشان در بین نامزدهای جشنواره پانزدهم قرار دارد، این فرضیه را قوت می‌بخشد. به این فهرست نگاه کنید:
آرادمان، قو، فرهنگ ایلیا، آریاشهر، فصل پنجم، شانی، مرکز فرهنگی ادبستان، شهرستان ادب، سوره مهر، خاموش، سمت، روزگار، دکتر محمود افشار، علمی و فرهنگی، شرکت انتشارات فنی ایران، سروش و انتشارات آستان قدس رضوی ناشرانی هستند که کتاب‌هایشان در جشنواره امسال نامزد شده است. چند درصد این ناشران کتاب‌هایی را به چاپ رسانده‌اند که مولفان‌شان دارای نگاه متفاوتی باشند؟ آیا با این فهرست، آن شعار «چندصدایی در جشنواره فجر» که دبیران همه دوره‌ها شعارش را داده‌اند تحقق پیدا کرده است؟