جایگاه عقل در فرهنگ اسلامی (قسمت سوم)

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از سایت حوزه نت، فعالیت های انسان به سه دسته تقسیم می شود:
1. فعالیتهایی که در سعادت جاوید و آخرت انسان نقش دارد و همچون عبادات، کارهای ارزشی، انفاق، ایثار و خدمت رسانی به بندگان خدا، برای رضای خدا و به قصد قربت انجام می¬شود.
2. فعالیت هایی که در جهت تأمین منطقی و منصفانه حوایج دنیوی انسان است و نیازهای طبیعی و غریزی انسان را برطرف می سازد.
3. کارها و اقداماتی که دردی از دنیا و آخرت انسان درمان نمی کند، بلکه به دلیل فخر فروشی و امتیاز طلبی، عادت و سرگرمی، یا کم رویی و هم رنگی با جماعت انجام می گیرد.
نوع اوّل از فعالیت ها کاملاً منطقی است و از پشتوانه عقل قوی برخوردار است. و انسان باید بیش از هرچیز به فکر سعادت جاودانه خویش باشد، این تلاش¬ها مولود عقل معاد است.
نوع دوّم از فعالیت ها در حدّ تأمین نیازهای واقعی خود و وابستگان، کارهای مشروع و اقتصادی و اقداماتی عاقلانه است؛ زیرا انسان بدون تأمین روزی حلال، حتی از عبادات و خدمت¬ کردن به دیگران هم باز می¬ماند.

نوع سوّم که گاهی به بهانه تفریح و ورزش صورت می¬گیرد، اگر پس از تأمین نیازهای واقعی دنیا و آخرت و با هزینه مشروع و حاصل دستاورد خویش و در حدّ معقول انجام شود، تلاشی عقلانی و منطقی است.
امّا بدون پرداختن به نیازهای اخروی و دنیوی و رسیدگی به وظایف الهی و اجتماعی، فقط به فکر تفریح و شادی و ورزش بودن و به آتش بی¬کاری و مصرف¬گرایی و وقت¬گذرانی و مسابقات ورزشی داخلی و خارجی دامن زدن کاری عاقلانه نیست.
اشتباه بزرگ سیاست گذاران ما این است که امکانات بیت¬المال را به نیازهای نوع سوم اختصاص داده¬اند، در شرایطی که هنوز نیازهای علمی، ایمانی، عبادی برآورده نشده و نیازهای دفاعی، درمانی، امنیتی و نیازهای اولیه جامعه بدون بودجه و بی سرو سامان و ناقص رها شده است، امروز تربیت بدنی و ورزش بخش عظیمی از اموال محرومان و اکثر اوقات صدا و سیما را آگاهانه، یا ناآگاهانه تصاحب می¬کند و بیت¬المال صرف بازی¬های مترفان می¬شود که با توجه به دیگر نیازهای اقتصاد و تندرستی و درمانی هیچ اولویتی ندارد.
به این گونه فعالیت¬های بشری سوره جمعه چنین پرداخته است:
) فَإِذا قُضِیَتِ الصّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی اْلأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ اذْکُرُوا اللّهَ کَثیرًا لَعَلّکُمْ تُفْلِحُونَ ?
وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِمًا قُلْ ما عِنْدَ اللّهِ خَیْرٌ مِنَ اللّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللّهُ خَیْرُ الرّازِقینَ)؛ و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که شما رستگار گردید ? و چون داد و ستد، یا سرگرمی¬ای ببینند، به سوی آن روی آور می¬شوند، و تو را در حالی که ایستاده¬ای ترک می¬کنند. بگو: "آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است، و خدا بهترین روزی دهندگان است.".
سال¬هاست که به بهانه تفریح و بازی و مسابقه، استادیوم¬های چند ده هزار نفری، حتی روزهای جمعه و شب¬های ماه رمضان، نسل جوان و نوجوان را از پرداختن به نیایش و عبادت و نماز باز می¬دارد. و این منکر بزرگ و فراگیر از صدا و سیما تبلیغ و تشویق می¬شود.

سال¬هاست برخی دانشگاه¬ها در روزهای جمعه و هم¬زمان با ساعت نماز جمعه در سراسر کشور کلاس برگزار می¬کنند و به تدریس و تجارت مشغولند و به نماز جمعه و فرهنگ جمعه بی¬توجهی می¬شود.
تجارت فردی و بازی¬های افراد، چندان مشکلی ایجاد نمی¬کند، ولی برنامه¬ریزی برای کشاندن جوانان به کلاس¬ها و اختصاص مساجد به پیران، یا خلوت کردن آن و برگزاری کلاس¬ها هم¬زمان با نماز جمعه و برگزاری بازی¬هایی با عنوان جام رمضان، خطا و خیانت به فرهنگ اسلامی است.

علل مظلومیت فرهنگی
اگر بودجه فرهنگ اسلامی، صرف میراث تاریخی سلاطین جبّار قبل از اسلام گردد، اگر امکاناتی که باید صرف انسان¬ها شود در خدمت ویرانه¬ها و خانه¬های سلاطین و خوانین ظالم قرار گیرد، بودجه¬ای که باید صرف مردم بم شود به بازسازی بی¬منطق ارگ تاریخی بم اختصاص ¬یابد؛ طبیعی است که فرهنگ به معنای ایمان و اخلاق و دانش مظلوم و محروم خواهد ماند. سال¬هاست که به جای حمایت از تولید، امکانات کشور صرف بازی و سرگرمی و مسابقات و آمد و شد تیم¬ها به کشورهای خارجی و آوردن مربی و مشاوران ورزشی بیگانه با فکر و فرهنگ اسلامی می¬شود. و روز به روز بر دامنه¬ی آن افزوده می¬گردد. اگر تابه حال این اسراف و ولخرجی¬ بر مردان اختصاص داشت، هم¬اکنون مسابقات ورزشی بانوان و اخبار ورزشی آنان پی¬گیری می¬شود. وندالیسم و اتفاقات غیر عاقلانه و ویران¬گرانه و تخریب و شکستن شیشه¬های وسایل نقلیه عمومی و خصوصی که پس از هر برد و باخت تیم¬های ورزشی اتفاق می¬افتد، برای یک بار کافی بود که مدیران کشور در بودجه ورزش و تبلیغات ورزشی صدا و سیما تجدید نظر کنند، ولی تکرار آن نشان می¬دهد که خردورزی کافی بر بودجه¬ها، بر صدا و سیما، و بر تربیت بدنی حاکم نیست؛ و حال¬ آن¬که امام صادق(ع) می¬فرماید: لایلسَعُ العاقلُ من جُحْرِ مَرَّتین؛ عاقل از یک سوراخ دو بار گزیده نمی¬شود. امروز صدا و سیما آن¬قدر ورزش و مسابقات ورزشی گوناگون را بزرگ کرده که از آن حق پخش تلویزیونی را مطالبه می¬کنند.

اگر امروز از فقر اخلاق و ضعف حاکمیت ارزش¬ها در زندگی عمومی گله¬مندیم، ریشه¬ی این مسایل به عدم بهره¬گیری فردی و اجتماعی از نیروی عقل باز می¬گردد. تولید و ترویج بی¬اندازه کالا و برنامه¬های تبلیغاتی و فاقد منطق و پخش موسیقی و ورزش¬های بی¬ثمر از یک سو، فقر و مشکلات اقتصادی مردم از سوی دیگر، زمینه خردورزی را از میان برده است. گروهی از فقر و ناداری فرصتی برای اندیشه و تعقل ندارند و گروهی به دلیل اتراف و اسراف و شرکت در مسابقات بی¬مرز و مداوم تجمّل فرصتی برای تعقل و تفکر پیدا نمی¬کنند. برای برخی فقر عامل اقدامات غیر عاقلانه است و در زندگی برخی ثروت بی¬اندازه عامل گوشه نشینی عقل و اندیشه شده است.
تبعیض و فاصله¬ی شدید طبقاتی، هر دو گروه را به سوی اقدامات فاقد پشتوانه عقلی سوق می¬دهد. آمار بالای جرایم و معاصی در گروه¬ها و طبقات بالای اقتصادی و به گونه¬ای در میان محرومان و فقیرترین اقشار اجتماعی به نوعی دیگر نشان می¬دهد، که عقل و خرد بر رفتار مترفان و مستضعفان حاکم نیست. این گروه¬ها کمتر فرصت تفکّر و تعقل و بهره¬گیری از این گوهر ملکوتی را دارند؛ و حال آن¬که امروز کل جامعه به تقویت خردورزی نیاز دارد:
1. حفظ تجارب و نشر و گسترش آن از طریق صدا و سیما،
2. تکیه بر عقل جمعی و تأکید بر مشاوره در کلیه¬ی امور زندگی،
3. تحقیق و تأمّل و خودداری از اقدامات تندخویانه و عجولانه،
4. مردم دوستی و ارتباط صمیمانه با مردم.
در این زمینه رسول اکر(ص) فرموده است: رأسُ العقلِ بعد الإیمان التودّد إلی النّاس؛ سرچشمه عقل پس از ایمان به خداوند، دوستی با مردم است.
5 . معاشرت با خردمندان، عامل اصلاح اخلاق و رفتار عاقلانه است.
امیرالمؤمنین(ع) نیز فرمود: فسادُ الأخلاق معاشرة السّفها و صلاح الأخلاق معاشرة العقلا؛ فساد اخلاقی ریشه در معاشرت سبک مغزان دارد و اصلاح اخلاق در پرتو هم¬نشینی با عاقلان به دست می¬آید.

6 . گسترش عدالت اقتصادی و اجتماعی.
عدالت هم فرزند عقل و خرد است، و هم پدر و مادر رفتار عاقلانه در دیگران. به هر نسبت که امکانات الهی عادلانه در جامعه توزیع شود، زمینه رشد فکری و فرهنگی پدید می¬آید و بخش فرهنگ از هیمنه¬ی اقتصاد و سیاست آزاد می¬شود.
در فضای عدالت¬محوری، عقل و وحی بر زندگی بشر فرمان می¬راند، ولی در محیط استثمار و بی¬داد عقل و وحی به اسارت شیاطین و سلاطین در می¬آید.