پای قصــه مَلِک بـادام و ننــه قطاب

پَتَک‌های دوست داشتنی
عروسکخانه مهرشید را خیلی‌ها به پَتَک‌هایش می‌شناسند؛ عروسک‌هایی که همان ابتدای فعالیت عروسکخانه، در فهرست آثار هنری کشورمان ثبت شده‌اند و جزو طرح‌های شناسنامه‌دار عروسکخانه هستند. نام پتک برای این مجموعه یعنی پته کوچک، که ابداع خود اوست. امیرپور درباره پتک‌ها می‌گوید: اسامی این عروسک‌ها براساس اسامی سوغاتی‌های معروف کرمان انتخاب شده است. برای مثال کلمپه‌بانو، دختر مجرد این مجموعه است، ننه‌قطاب و ملک بادام سالمندان مجموعه هستند، قوتوخان و گلپونه زوج میانسال عروسکخانه ما هستند و خرماخان و زیره‌خاتون هم زوج جوان مجموعه ما.
این هنرمند در ساخت پتک‌ها از نقوش اصلی پته الهام گرفته، ماجرایی که درباره‌اش می‌گوید: در نقش‌های قدیمی پته فرم‌های اصیلی وجود دارد که ما آمدیم اینها را به سوغاتی‌های خوراکی معروف کرمان ربط دادیم. مثلا فرم قطاب را که نیم‌دایره است به نقشی از نقوش پته‌دوزی که به همین شکل است ربط دادیم یا برای زیره‌خاتون و خرماخان از نقش سرو استفاده کردیم که فرم کشیده‌ای دارد. از طرف دیگر در طراحی چهره این عروسک‌ها ما سعی کردیم باز از قابلیت‌های شهر خودمان انتخاب کنیم، برای مثال در خلق چهره قوتوخان و خرمان از چهره یکسری پیرمردهایی که در بازار کرمان می‌نشینند استفاده کرده‌ایم.

تولید اسباب‌بازی برای کودکان
اسباب بازی کودکان، یکی از دغدغه‌های اصلی موسس عروسکخانه مهرشید بوده، دغدغه‌ای که باعث شده بخشی از فعالیت‌های کارگاه را روی ساخت اسباب بازی برای کودکان کشورمان متمرکز کند: برای بچه‌ها عروسک در بازار زیاد است، اما بیشتر این عروسک‌ها، عروسک‌های بی‌هویت و وارداتی هستند، در صورتی که گوشه گوشه کشور ما پر از عروسک‌هایی است با قصه‌هایی عمیق و زیبا. به خاطر همین ما تلاش کردیم این عروسک‌های بومی را با قصه‌هایی که پشت شان وجود دارد به دست بچه‌ها برسانیم تا هم با هویت خودشان آشنا شوند و هم از بازی با آنها لذت ببرند. عروسک پونه، با آن موهای فرفری بلند و لپ‌های گل انداخته، فعلا اولین نمونه از این ساخت اسباب‌بازی برای بچه‌ها در این عروسکخانه است و امیرپور می‌گوید: ما سعی می‌کنیم هر عروسک را با شناسنامه‌اش ارائه بدهیم، یعنی با قصه‌ای که درباره‌اش وجود دارد و همین موضوع وجه تمایز عروسک‌های ماست.

تعریف یک کاربرد جدید برای پته
همین موضوع باعث شد پته یعنی سوزن‌دوزی فاخر کرمان به شکل عروسک احیا و عرضه شود: «پته یکی از مهم‌‌ترین‌های سوزن‌دوزی‌های دنیاست، مثلا به عقیده بعضی کارشناسان، شال معروف کشمیر ریشه در پته کرمان دارد و این هم برمی‌گردد به شال بافی کرمان. ما در ساخت عروسک پتک از همین سوزن‌دوزی استفاده کردیم، این برای اولین بار اتفاق افتاد و ضمن این‌که به کاربرد و ویژگی پته آسیب نرسید، بسیار هم بهبود پیدا کرده و در حقیقت یک کاربرد جدید برایش تعریف شد و به همین دلیل، ما از طرف استادان دانشگاه تهران به عنوان نماینده یکی از سوزن‌دوزی‌های برتر ایران در نمایشگاه‌های جنبی اجلاس اکو شرکت می‌کنیم.»
پته، به عنوان یک هنر دستی اصیل و ارزشمند همیشه با قیمت بالایش در ذهن خیلی‌ها نقش بسته است و حالا امیرپور می‌گوید با تولد پتک‌ها، قیمت کار نسبت به پته‌های برگ بزرگ و رایج در بازار مناسب در می‌آید و همه می‌توانند نمادی از صنایع‌دستی کرمان را در خانه‌هایشان داشته باشند؛ شخصیت‌هایی که هم بین گردشگران داخلی طرفدار دارند و هم بین توریست‌ها: «پتک‌ها بین همه طرفدار دارند اما در مجموع خرماخان و زیره‌خاتون بیشتر بین توریست‌ها و گردشگرهای خارجی طرفدار دارند. شاید به خاطر فرم سرومانندشان که برای آنها نمادی از ایران است و قوتوخان و گلپونه بین ایرانی‌ها طرفدار دارند.»

عروسک‌های بومی ؛ ظرفیت صنایع‌دستی
در کارنامه عروسکخانه مهرشید، به‌جز ساخت پتک‌ها، احیای عروسک‌های بومی هم به چشم می‌خورد، عروسک‌هایی که هرکدام نمادی از فرهنگ و رسوم قدیمی یک منطقه هستند: «عروسک‌های محلی، ظرفیت صنایع‌دستی هر منطقه هستند و ما سعی کردیم این عروسک‌ها را شناسایی، اصلاح و احیا کنیم. البته در این مسیر سعی کردیم به خود مردم بومی منطقه آموزش بدهیم تا این عروسک‌ها را تولید کنند. به صورت متمرکز این کار را فعلا در جیرفت انجام داده‌ایم و عروسک‌هایی پیدا کرده‌ایم که منطقه به منطقه و روستا به روستا متفاوت هستند. احیا و اصلاح این عروسک‌ها البته کار ساده‌ای نیست و این هنرمند درباره‌اش می‌گوید: عروسک‌های بومی برای این‌که به چرخه تولید وارد شوند نیاز به اصلاح دارند. باید نقاط ضعف و آسیب‌پذیری‌شان کمتر شود. بر همین اساس ما از مردم محلی هرمنطقه به‌خصوص نسلی که سن و سال بیشتری دارند کمک می‌گیریم و خواهش می‌کنیم یک نمونه از عروسک محلی‌شان بسازند و بعد اینها را باهم مقایسه می‌کنیم، ویژگی‌های کلی این عروسک‌ها را کنار هم می‌چینیم و در نهایت به آنها کمک می‌کنیم عروسکی را به تولید برسانند که براساس آن عروسک اصلی و اولیه ساخته شده اما قسمت‌های آسیب‌پذیرش اصلاح شده است.

عروسکی برای طلب باران

عروسک‌های باران‌خواه یک نمونه از این عروسک‌های بومی- آیینی هستند، عروسک‌هایی که امیرپور درباره شان می‌گوید: عروسک‌های باران‌خواه عروسک‌هایی آیینی هستند که در مناطق مختلف به‌خصوص مناطق کویری کشور ما، به وفور دیده می‌شوند. در این مناطق ما عروسک‌هایی برای تمنای باران و تمنای خورشید داریم. همه هم تقریبا یک سیستم مشابه دارند و با یک قاشق یا یک ملاقه بزرگ به عنوان ستون اصلی ساخته می‌شوند، بعد یک چوب را روی آن به صورت به‌علاوه سوار می‌کنند، داخلش پارچه می‌گذارند، چشم و ابرو می‌کشند و لباس تنش می‌کنند. عروسک باران‌خواه بیشتر دست دختربچه‌ها داده می‌شود که راه می‌افتند داخل روستا و مواد لازم را برای آش یا کماچ یا هرچیزی که در شهر خودشان معروف است جمع می‌کنند و بعد از پخت این آش بین مردم توزیع می‌شود و مقداری از زغال و آتش زیر دیگ را از ناودان رو به قبله پایین می‌ریزند و دعای باران می‌خوانند. این رسم یک حالت کلی دارد و در شهرهای مختلف جزئیات برگزاری‌اش متفاوت است. روی هم رفته عروسک باران‌خواه مجموعه ما هم با الهام از عروسک قاشقی باران‌خواه ساخته شده است.

مینا مولایی

ایران