نمادپردازی روی دیوار آمریکایی‌ها

از کجا شروع شد؟
اگر برای مردم شهر تهران، داستان نقش‌های تازه دیوارهای لانه جاسوسی از زمانی شروع شد که نقش‌های قدیمی را پاک کردند و پرده کشیدند جلوی دیوارها، در عوض برای سازمان بسیج دانشجویی که متولی موزه 13 آبان است و برای مدیران این موزه، ماجرا تقریبا از یک‌سال پیش شروع شده بود. به گفته صابر شیخ‌رضایی، مقدمات کار فراهم شده بود و با چند طراح هم صحبت کرده بودند، اما به نتیجه مورد قبول نرسیده بودند تا شهریور که شیخ‌رضایی به این مجموعه پیوست.
اگر خاطرتان باشد، در گزارشی با عنوان «پایین آمدن نقش‌ها از دیوار سفارت» در 10 مهر امسال، نوشته بودیم که نقش‌های روی دیوار بخشی از هویت موزه‌ای لانه جاسوسی محسوب می‌شدند و شاید بهتر بود که بازسازی شوند، اما شیخ‌رضایی توضیح می‌دهد: نه تنها رنگ‌های روی دیوار کاملا آسیب دیده بود، حتی پوسته دیوار هم در حال فرو ریختن بود. برای اجرای طرح‌های جدید، باید سطح دیوار کاملا بازسازی می‌شد. به همین دلیل سطح آن مثل یک بوم آماده‌سازی شد که بتوان طرح‌های تازه را با بهترین کیفیت روی آن اجرا کرد.
گویا از بهترین مواد و مصالح هم در اجرای این طرح‌ها استفاده شده تا طرح‌های جدید، عمر بیشتری داشته باشند، اما به گفته شیخ‌رضایی هر طرحی روی دیوار یک مکان عمومی، عمر بلند ندارد و حتما در آینده نیازمند بازسازی خواهد بود.
گرافیتی از نوع ایرانی
طرح‌های تازه‌ای که روی دیوارهای موزه 13 آبان نقش بسته، از نگاه طراحش، نقاشی دیواری نیستند، چون ماهیت گرافیکی دارند؛ از بافت و سایه و سایر معیارهای نقاشی در آن خبری نیست. صابر شیخ‌رضایی، طرح‌های تازه را گرافیتی می‌داند و به همین دلیل است که از طرح‌های ساده و نمادین و رنگ‌های محدود در کارش استفاده کرده است.
او می‌گوید: رنگ‌های قرمز، آبی تیره و سفید را مد نظر قرار دادم که در پرچم آمریکا وجود دارد و در مواردی که نمادی از ایران در طرح‌ها وجود داشت از رنگ سبز بهره گرفتم.
برای این طراح مهم بود که از رنگ‌های محدود، فرم‌های ساده و گرافیکی بهره بگیرد و طرح‌هایی ارائه کند که کاملا متناسب با معنای نقاشی خیابانی یا همان گرافیتی باشد. درواقع برای او ارائه طرح‌هایی که در تعاریف استاندارد و هنری جای بگیرد و در همه‌جای جهان مفهوم و قابل درک باشد، اهمیت داشت. شیخ‌رضایی همچنین معتقد است، استفاده از طرح‌های گرافیکی برخلاف آنچه در نقاشی‌های دیواری مرسوم در ایران تاکنون دیده‌ایم، ضرورت داشت، چرا که علاوه بر تعاریف و استانداردهای جهانی، لازم بود سلیقه و نگاه جوانان امروز هم مد نظر قرار بگیرد.
گویا نو شدن دیوارهای لانه جاسوسی قرار نبوده صرفا به لحاظ فیزیکی و ساختاری رخ بدهد و نوسازی هنری آن هم مدنظر بوده یا دست‌کم برای شیخ‌رضایی مهم بوده که طرح‌های تازه از سبک‌ها و شیوه‌های تازه سود برده باشند.
رسانه‌ای به نام دیوار
تا به حال چند طرح از صابر شیخ‌رضایی روی دیوارهای پایتخت اجرا شده‌اند، اما او همیشه در دنیای دیجیتال سیر کرده و طرح‌هایش در جهان صفر و یک شکل گرفته است. شیخ‌رضایی با آگاهی نسبت به این نکته که طراحی برای دیوار شهری با طراحی پوستر یا بیلبورد متفاوت است، درباره ویژگی‌های کار تازه‌اش می‌گوید: طراحی روی دیوار هم از فاصله دور توسط عابر قابل مشاهده است، هم کسانی که سواره از خیابان عبور می‌کنند و نیز توسط عابرانی که از کنار دیوار عبور می‌کنند. برخلاف یک بیلبورد که مخاطبان از دور می‌بینند و نیاز به جزئیات زیادی ندارد یا برخلاف پوستر که از فاصله کمتری دیده می‌شود و جزئیات بیشتری دارد، طراحی برای دیوار نیازمند جزئیاتی است که در یک روایت کلی جای بگیرد.
نقش‌های تازه روی دیوار سفارت سابق آمریکا، از این منظر هم مورد دقت طراح قرار گرفته است و او شاید از برخی حرف‌ها و ایده‌هایش گذشته باشد که بتواند پیام بصری مناسب برای رسانه‌ای مانند دیوار شهری ارائه بدهد.
نمادهای استکباری
طرح‌های گرافیکی به همان میزان که از ظرافت‌ها و جزئیات یک اثر نقاشی خالی هستند، از نمادها و نشانه‌های بصری بهره می‌گیرند و طرح‌های شیخ‌رضایی تا بخواهید از این نمادها و نشانه‌ها سود برده است؛ از مجسمه آزادی گرفته تا میکی‌موس.
شیخ‌رضایی درباره استفاده از نمادها می‌گوید: از طرح‌های قدیمی موجود روی دیوار، مجسمه آزادی و اسلحه دو نماد ماندگار بودند در خاطره بصری مردم و سعی کردم از این دو نماد بهره بگیرم. در طراحی‌های این دوره از شعارنویسی و استفاده از کلام خبری نیست، چون همان‌طور که می‌دانید موزه 13 آبان از اکثر کشورهای جهان بازدیدکننده دارد که در کنار دیوار عکس می‌گیرند، این عکس‌ها و نیز تصویری که رسانه‌ها قرار است از این موزه به جهان ارائه کنند باید برای هر کسی از هر جای جهان قابل فهم باشد. بنابراین بیشتر از هر‌چیز از نمادها بهره گرفته‌ایم.

تصویرها چه می‌گویند؟
مجسمه آزادی: ویرانی آزادی و شکست آن را می‌بینیم به‌علاوه تمام چیزهایی که رویای آمریکایی در آنها شکست خورده است، از جمله مقابله با داعش، عملیات طبس و جنگ تحمیلی عراق با ایران.
مرگ: جمجمه انسان به عنوان نماد مرگ به جای ستاره‌های پرچم آمریکا و نیز سربازان مسلح در این پرچم از جنگ‌افروزی این کشور حکایت می‌کنند.
اسلحه: در چند طرح از سلاح به‌عنوان نماد جنگ‌افروزی آمریکا استفاده شده، اما در یکی از این طرح‌ها به طور مشخص یک هفت‌تیر به نماد آمریکا بدل شده و چند شمسه که نماد ایران هستند را نشانه رفته، اما براثر مقاومت ایران سرشکسته شده است.
عقاب: روی بسیاری از اسناد رسمی یا اوراق هویتی آمریکایی‌ها نمادی به نام نشان بزرگ ایالات متحده آمریکا نقش بسته است. این نشان عقابی است که به یکی از پاهایش شاخه زیتون دیده می‌شود به نشانه صلح و به پای دیگرش چند تیر. این نشان در طراحی‌های دیوار موزه 13 آبان تغییر کرده و از آنجا که تجارت اسلحه و مواد مخدر مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تجارت آمریکاست،‌ تیرها و شاخه زیتون جایش را به مواد مخدر و اسلحه داده است.
تک‌ چشم: چشمی که بالای یک هرم قرار دارد، نمادی است که روی واحد پول آمریکا یعنی یک دلار نقش بسته. در یکی از طرح‌ها این نماد را می‌بینیم که در خون شناور است و از خونخواری ایالات متحده آمریکا حکایت دارد.
حقوق بشر: گلوبال هاوک به عنوان یک پهپاد جاسوسی در یکی از طرح‌ها استفاده شده و در مقابل آن هواپیمایی ایرانی به نمایش درآمده که سرنشینانش توسط آمریکایی‌ها به کام مرگ کشانده شدند و این تضاد شعارهای حقوق بشری آمریکا را زیر سؤال می‌برد.

طراح زمانه‌ات را بشناس

شاید خیلی‌هایمان صابر شیخ‌رضایی را نشناسیم، اما تصاویر زیادی از او به ذهن داریم. باور کنید اگر نام چند نمونه از کارهایش را ذکر کنیم حتما به خاطر خواهید آورد. او طراح مجموعه پوسترهای صداقت آمریکایی است و همین‌طور طرح‌های معروف به «شمر زمانه‌ات را بشناس». کاپیتالاسیون، جاهلیت مدرن و نیز پوسترهای عاشورایی از دیگر کارهای صابر شیخ‌رضایی است که حتما آنها را دیده‌ایم. برای پلاسکو هم طراحی کرده و در مجموع بیشتر طراح گرافیست و عکاس است و به قول خودش برای اولین بار است که قلم‌مو روی دیوار کشیده، آن هم برای دیوارنگاره‌ای که بزرگ‌ترین و سیاسی‌ترین دیوارنگاره در ایران و شاید در خاورمیانه باشد و نمونه‌اش را در کمتر جایی از جهان دیده باشیم.

آذر مهاجر

گروه ادبیات و هنر