نرم و آهسته بیایید...

شیراز، شهر شعر
اجازه بدهید سفرمان را به احترام بزرگداشت جناب سعدی از شیراز شروع کنیم. کیست که نداند در این شهر یک حافظ داریم و یک سعدی که حسابی شیفته‌شان هستیم. مقبره هر دو سالانه محلی است که ما ایرانی‌ها و کلی غیر‌ایرانی به آن سر می‌زنیم و برایشان فاتحه می‌خوانیم. حالا این را هم اضافه کنید که نزدیکی دروازه قرآن مقبره خواجوی کرمانی هم هست، شاعر خوبی که خیلی‌ها می‌گویند حسابی بدشانس است و میان دو قله بزرگ شعر فارسی سعدی و حافظ قرار گرفته و کمتر دیده شده است. از میان شاعران معاصر هم فریدون توللی در جوار حافظ مدفون است و هر چند هنوز نسل جوان شعرهای او را می‌خواند، اما شاید این نکته را نداند که بعد از دیدار با جناب حافظ می‌تواند برای ایشان هم فاتحه‌ای بخواند. همچنین اهلی شیرازی هم همین‌جا در جوار حافظ است، شوریده شیرازی در جوار سعدی و جناب وصال شیرازی هم در حرم حضرت شاهچراغ به خاک سپرده شده است.

جناب قیصر
برویم خوزستان و روستای گتوند، بنشینیم کنار مقبره یکی از شاعران بزرگ انقلاب که کلی شعر خوب از خود به‌جا گذاشت، کلی شاگرد خوب در دانشگاه تربیت کرد و وقتی هنوز جوان بود، دنیا را گذاشت و رفت. قیصر امین‌پور را می‌گویم، همان که از شعر انقلابی تا عاشقانه‌اش هر دو به یک‌اندازه می‌توانست قلب آدمی را به تپش وا دارد... فقط می‌شود هی یادش کرد و گفت کاش بودی... جایت چه خالی است.

اصفهان و شاعرانی که نمی‌شناسیم
راستش در فهرست شاعران به خاک سپرده شده در تخت فولاد اصفهان رقم 225 شاعر آمده، اما هیچ جا ننوشته‌اند این شاعران چه کسانی هستند. مجبورم همین روزها یک چمدان واقعی بردارم و یک اصفهان واقعی بروم تا پیدایشان کنم. این را هم بگویم که جناب صائب تبریزی که اگر امروز بودند هنوز هم جزو شاعران مردم‌پسند و البته فاخری قرار می‌گرفتند که همه دوستشان دارند، در اصفهان به خاک سپرده شده‌اند. این را داشته باشید تا یک روز بروم و بقیه فهرست بلند بالا را پیدا کنم و برایتان بنویسم. همین‌طور که در اصفهان هستیم یک سری هم برویم کاشان و به محله محتشم تا فاتحه‌ای برای جناب محتشم کاشانی بخوانیم و یادی کنیم از او که هنوز هم ترجیع بند عاشورایی‌اش آغازگر ماه محرم در کوچه و خیابان‌های ایران است. راستی چینی نازک تنهایی سهراب را یادتان نرود! آرامگاه ابدی سهراب سپهری در صحن امامزاده سلطان علی‌بن محمد‌باقر روستای مشهد اردهال در اطراف کاشان قرار دارد.
پروین اعتصامی کجاست؟
پروین ادبیات فارسی در قم و یکی از حجره‌های محدوده حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شده است. راستش من تازه کشف کردم بازار قم چه زیباست و حسابی تماشایش کرده ام، این را در پرانتز داشته باشید و حتما خوب دل به زیبایی‌اش بدهید. پروین خانم را هم یادتان نرود، بعد از زیارت حتما باید به او سر زد و برایش فاتحه‌ای خواند.
اعتصامی از برجسته‌ترین شاعران ایرانی و مشهورترین شاعر زن ایرانی است که به زبان‌های عربی و انگلیسی تسلط داشت و اشعاری در قالب‌ قصیده، مثنوی و قطعه سروده که شخصیت‌بخشی به حیوانات و اشیا در آن دیده می‌شود.

تهران و شاعران معاصر
ظهیرالدوله دیدنی‌تر از آن چیزی است که فکرش را بکنید. آن‌قدر شاعر و نویسنده و محقق آنجا دفن شده‌اند که انگار محفل ادبی همیشگی برای خودشان به پا کرده‌اند. مزار ملک الشعرای بهار با آن مقبره سفیدرنگ و ستون‌های بلند، دقیقا یادآور ابهت این مرد در حوزه‌های متفاوت ادبی و سیاسی است که انگار حتی بعد از وفاتش هم چند سر و گردن بالاتر از دیگران قرار دارد. کمی پایین تر هم مرحوم رشید یاسمی دفن شده است.
بعد هم آرامگاه رهی معیری با کلی شعر و کمی جلوتر قبر بی‌ادعای فروغ فرخزاد و کمی آن طرف‌تر ایرج میرزا و... .
قطعه‌های نام آوران و هنرمندان بهشت زهرای تهران هم جایی است که می‌شود مقبره شاعران را پیدا کرد. در این دو قطعه همه افراد بدون توجه به اعتبار و نوع رشته تخصصی‌شان کنار هم خوابیده‌اند. از نادر ابراهیمی و دکتر احمد تفضلی گرفته تا منوچهر احترامی با شعر مشهور «حسنی نگو یه دسته گل». فقط باید روی قبرها چشم بگردانید تا نام آشنای خودتان را پیدا کنید یا این که با فردی شناس به این قطعه‌ها سر بزنید.
فهرست افرادی که در این سال‌های اخیر حضورشان از محافل ادبی و کلاس‌های دانشگاهی به این قطعه رسیده، زیاد است از فریدون مشیری گرفته تا عمران صلاحی و... .
از تهران تا ری که راهی نیست. خرجش یک بلیت مترو است و بعد رفتن به بقعه شیخ صدوق‌(ره). وقتی وارد این قبرستان می‌شوید در سمت راست، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) با تاریخ وفات 5 آذر 1321 قرار دارد و جلوتر، قبر میرزاده عشقی، شاعر دوران مشروطه که سنگ قبرش او را کشته‌ای «در راه آزادی» معرفی می‌کند.
در سمت چپ این قبرستان، آرامگاه خانوادگی دهخدا قرار دارد و جایی که علامه دهخدا و همسرش در آن خفته‌اند؛ شاید شبیه احوال لغتنامه او در سال‌های اخیر. دیوار به دیوار او، مدفن دکتر محمدمهدی فولادوند، مترجم قرآن و فرانسه‌دان معروف است که کتاب «مادام بواری» اثر گوستاو فلوبر را ترجمه کرده است. از همان طرف، به سمت در ورودی، قبر ساده سیداشرف الدین حسینی گیلانی قرار دارد؛ او هم از شاعران دوره مشروطه بود و با روزنامه «نسیم شمال» حسابی به شهرت رسید.
البته در شهر‌ری، دیدار مزار شاعران و نویسندگان فقط به ابن بابویه ختم نمی‌شود؛ بلکه باید به باغ‌طوطی و امامزاده عبدا... نیز سری بزنید تا فهرست بلندبالا از شاعران و نویسندگان مدفون در این دو جا را پیدا کنید. مثلا در حرم شاه عبدالعظیم قبرهای علامه محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی و بدیع الزمان فروزانفر و قاآنی شیرازی قرار دارد و در امامزاده عبدا...، مزار وحید دستگردی و ادیب نیشابوری.

امامزاده طاهر همیشه شلوغ
این روزها رسیدن به کرج راحت است. هم اتوبوس شهرهای مختلف در پایان مقصد راهی کرج می‌شوند و هم متروی تهران. یک تاکسی تا امامزاده شما را به جمع خاموش اهالی ادبیات می‌رساند. این قبرستان دیگر مثل ظهیرالدوله نیست که محدودیت زمانی برای ورود و خروج در روزهای خاص هفته داشته باشد.
طی مسیر تا رسیدن به جمع نام‌آشنای ادیبان، دیدن سنگ قبرهای دیگر هم جذابیت خاص خودش را دارد. اینجا یکی از قبرستان‌هایی است که چهره بسیاری از متوفیان روی قبر حک شده و گاهی تنه به آلبوم‌های عکس می‌زند. بگذریم... به بزم خاموش همچنان جاری نویسندگان و نوازندگان بازگردیم. وقتی به این گورستان می‌آیید، کافی است یک نفر آشنا با جای قبرها پیدا کنید؛ آن‌قدر به شما آدرس می‌دهد که گیج می‌شوید.
سنگ قبر م. آزاد هم خلاصه شده است در نوشته «محمود مشرف آزاد تهران/ م. آزاد/
1312- 1384». ساده و گویا؛ البته باید دید سادگی را چگونه معنا می‌کنیم و هر کس چه درکی از آن دارد. البته به این فهرست نام نویسندگانی چون غزاله علیزاده و احمد محمود را هم اضافه کنید.

خوشا تبریز
اسدی طوسی، خاقانی شروانی، ذوالفقار شروانی، عزیز خان مکری، شاهپور نیشابوری، شکیبی تبریزی، شمس‌الدین سجاسی، ظهیر فاریابی، قطران تبریزی، سلمان ساوجی، لسانی شیرازی، مانی شیرازی، مجیرالدین بیلقانی، مغربی تبریزی، همام تبریزی، عصار تبریزی، انوری ابیوردی و سید محمدحسین شهریار. این بزرگواران همه در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شده‌اند. فکر کنم اغلبشان را خیلی نشناسید. شهریار را که قطعا می‌شناسید و شاید برخی هم خاقانی را با آن قصیده معروف و پندآموزش «هان ای دل عبرت بین...» اما در هر صورت خدمتتان اطلاع می‌دهیم که رفتید، یاد این بزرگواران باشید. راستی شیخ محمد شبستری هم در شبستر به خاک سپرده شده، شمس تبریزی هم در شهر خوی. اینها را یادمان نرود.

لطفا برگردید سمت زنجان
حسین منزوی هنوز چندان شناخته شده نیست، اما اگر بگوییم برای نسل‌های بعد می‌شود یک شاعر بزرگ که اندازه سعدی و حافظ بشناسنش اغراق نکرده ایم. این شاعر بزرگ و البته مهجور مانده اهل زنجان بود و در همین شهر هم به خاک سپرده شد. زنجان برای من یکی از بهترین ایرانگردی‌هایم بوده، اما اعتراف می‌کنم نصف روز گم شده بودم برای پیدا کردن قبر جناب منزوی. قبرستان بالا پایین شهر بود و قبرستان پایین بالای شهر. اعتراف می‌کنم همین الان هم یادم رفته بالاخره قبر منزوی در کدام یک از این قبرستان‌ها بود.

باباطاهر منتظر شماست
حالا که افتادیم در مسیر این طرف واجب است، سریعا برویم همدان و خدمت جناب باباطاهر عریان عرض ارادت کنیم. چه خاطره‌ها که با دوبیتی‌های ایشان نداریم و چقدر برخی سروده‌هایش را که گاهی به طنز و اعتراض به دنیا هم می‌رسند، از زبان پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها نشنیده ایم. البته این را هم بدانید جناب باباطاهر دل از دنیا کنده و آنقدر در عالم خودش بوده که جز مقداری دوبیتی چیز بیشتری از او نمانده و آن‌طور که باید نمی‌شناسیمش.
آرامگاه باباطاهر در شمال شهر همدان یکی از پربازدیدترین مکان‌ها برای دوستداران ادب و فرهنگ است. راستی طبق شنیده‌ها آرامگاهی به نام باباطاهر در خرم آباد وجود دارد که متعلق به این شاعر برجسته ایرانی نیست.

باز هم رسیدیم شمال
دیده‌اید نصف مردم ایران هر جا بروند، آخرش سر از شمال و شهرهای حاشیه دریای خزر درمی‌آورند؟ ما هم به همین اوضاع دچار شدیم. آخرش گفتیم برسیم خدمت جناب نیمایوشیج پدر شعر نوی فارسی و یکهو دیدیم که بله... سر از شمال درآورده‌ایم. برویم خانه نیمایوشیج، خانه‌ای که خیلی زیباست و می‌تواند حالمان را هم عوض کند. دیوارهای کاهگلی بیرون و سقف‌های چوبی درون خانه آنقدر حال خوبی دارد که... مقبره نیما درست وسط حیاط همین خانه قرار دارد. خانه پدری او که خیلی هم زیباست و تماشایش به تنهایی می‌تواند تجربه جذابی باشد، حالا وقتی می‌شود به این فکر کرد که در فضایی راه می‌رویم که جناب نیما در آن نفس کشیده و به شعرهایش فکر کرده، خیلی هم جذاب‌تر می‌شود.

بریم مشهد
بخواهیم و نخواهیم اصلا پایمان به این مسیر که برسد دلمان می‌رود حرم امام رضا(ع). بعدش می‌توانیم راهی شویم و به سه قله بزرگ شعر فارسی سری بزنیم. جناب فردوسی که شاهنامه بی‌بدیلش را ایرانی نمی‌خوانند! در شهر توس آرمیده. مقبره‌اش هم معماری زیبایی دارد و پر است از مجسمه‌هایی که ساخته ابوالحسن صدیقی هستند و به‌نوعی روایتگر آنچه که در شاهنامه می‌گذرد. همین جا و در محوطه مقبره فردوسی، مهدی اخوان ثالث آرمیده است. شاعر بزرگ معاصر که سروده‌هایش بخشی از حافظه ادبیات فارسی شده و خواهد شد.
اما هنوز تمام نشده، این استان خراسان رضوی حسابی می‌تواند سورپرایزمان کند، ببردمان به نیشابور تا سر قبر جناب عطار نیشابوری و حکیم خیام نیشابوری، دو چهره برجسته و بزرگ ادبیات کشورمان فاتحه‌ای بخوانیم. البته عطار از چهره‌های برجسته عرفان فارسی است که در این عرصه بسیار راهگشا بوده و خیام هم همان‌قدر که شاعر است، چندین برابرش دانشمند و همه چیزدان.
آرامگاه عطار نیشابوری در جنوب شرقی نیشابور قرار دارد که کاشیکاری‌های این بنا یکی از زیباترین کاشیکاری‌های قرن نهم است. راستی آرامگاه کمال‌الملک، نقاش بنام ایرانی هم درست رو‌به‌روی بنای آرامگاه عطار ساخته شده است.
این را هم با تاکید بگوییم که رباعیات خیام از برجسته‌ترین آثار این شاعر برجسته در دنیای ادب و شعر فارسی است که ادوارد فیتز‌جرالد آن را به زبان انگلیسی ترجمه کرد و خیام را به دنیا شناساند. آرامگاه خیام در شهر نیشابور قرار دارد و نمونه برجسته معماری نوین ایرانی است.
راستی قبر حمید سبزواری، شاعر انقلابی هم همین‌جا در استان خراسان رضوی است، چه پیرمرد دوست‌داشتنی‌ای بود، یادش به خیر.

زینب مرتضایی‌فرد
روزنامه‌نگار