سایه قفل‌چینی بر صنعت قفل سازی

چطور شد به ساخت قفل چالشتری علاقه‌مند شدید؟
با این‌که در خانواده نزدیک من کسی قفل‌سازی بلد نبود، اما به خاطر علاقه‌ای که به این هنر قدیمی داشتم بعد از بازنشستگی یعنی در 52 سالگی سراغ قفل‌سازی رفتم که یک کار هنری فراموش شده در کشور ماست و درواقع به‌جز چالشتر، قفل‌سازی در کشور ما منسوخ شده و دیگر وجود ندارد.
یعنی تا قبل از بازنشستگی اصلا تبحری در قفل‌سازی نداشتید؟
نه اصلا. من کارمند بانک صادرات بودم و وقتی بازنشسته شدم برای پر کردن اوقات فراغتم به قفل‌سازی رو آوردم و در مرتبه اول هدفم این بود نشان بدهم بازنشستگی پایان زندگی نیست و از همین مقطع هم آدم‌ها می‌توانند مسیر زندگی‌شان را عوض کنند.
درباره قفل چالشتری برای ما توضیح می‌دهید؟
قفل سنتی چالشتر به دو دسته تقسیم می‌شود؛ یکی قفل‌های بزرگ لوله‌ای و دیگری قفل‌های زیره‌دار مینیاتوری؛ در مجموع هر قفل از 17 قطعه تشکیل می‌شود که به صورت کاملا سنتی در کوره و کارگاه به صورت جداگانه ساخته می‌شوند و چهار قطعه از این 17 قطعه به کلید مربوط است و 13 قسمت باقیمانده که به خود قفل مربوط هستند عبارتند از: بدنه (توپه)، دو پایه، دسته، میخ، ته قفل، طبلک، دری، فنر، زبانه، مارپیچ، واشر پشت زبانه، ماسوره و دری ماسوره که تمام این قطعات کاملا دست‌ساز هستند. اجزای تشکیل‌دهنده کلید هم که شامل چهار قطعه است عبارتند از: دسته، وربند، ماسوره و مارپیچ. ساختار خاص و قدمت قفل چالشتری باعث شده که این قفل از نظر بین‌المللی ثبت جهانی شود، دو مهر اصالت یونسکو، سه نشان ملی و کشوری و یک نشان جغرافیایی و یک نشان استاندارد ایران هم داشته باشد. کوچک‌ترین قفل دنیا را یکی از هنرمندان شهر ما با وزن کمتر از 780 سوت ساخته که در موزه امام رضا(ع) نگهداری می‌شود و بزرگ‌ترین قفل چالشتری هم 500 کیلو وزن دارد که سمبل ورودی شهر ماست. در این بین من مفتخرم که ایمن‌ترین قفل چالشتری را بسازم؛ قفلی با وزن 21 کیلوگرم که دو تا کلید دارد و از دو طرف قفل می‌شود.
مواد اولیه قفل‌سازی چه چیزهایی است؟
فولاد، مس و آهن مواد اولیه این هنر را تشکیل می‌دهد و اصولا به این ترتیب است که ما از ضایعات کارخانه‌ها این مواد اولیه را تهیه می‌کنیم. البته در قدیم به علت استحکام بیشتر فولاد، جنس قفل‌ها بیشتر از این فلز بود، ولی الان از آهن و مس هم در قفل‌سازی سنتی استفاده می‌شود. درکل مشخصه اصلی قفل‌های چالشتر این است که هر کلیدی فقط مخصوص یک قفل است و قفل دیگری را باز نمی‌کند. به همین دلیل کلیدها راست پیچ یا چپ پیچ هستند تا به قفل دیگری نخورند. برای این کار دنده‌های کلید را متفاوت می‌سازند. این نکته تفاوت مکانیزم قفل و کلید چالشتر با دیگر قفل‌ها را نشان می‌دهد.
قفل‌هایی که می‌سازید هنوز کاربرد دارند؟
بله، اتفاقا از نظر امنیت از قفل‌های چینی و کتابی بهتر هستند و طوری ساخته می‌شوند که اگر کلید خودشان دچار مشکل شود باید برای رفع مشکل فقط به خودسازنده قفل مراجعه شود و تعمیر آن کار هرکسی نیست. البته این قفل‌ها از نظر کاربردی بیشتر برای درهای چوبی قدیمی یا صندوق‌های قدیمی استفاده می‌شوند. اما از آنجا که سبک زندگی مردم عوض شده و شاید اقبال کمی به درها یا صندوق‌های چوبی و بالطبع آن قفل‌های چالشتری وجود داشته باشد، ما به تازگی آمدیم این قفل‌ها را از بیرون خانه به درون خانه آوردیم و درحقیقت تغییر کاربری دادیم. مثلا به شکل یک قاب هنری یا یک کار مینیاتور به عنوان گردن‌آویز توانسته‌ایم برایش مهر اصالت بگیریم.
با این تفاسیر بازار فروش قفل سنتی در مقایسه با گذشته تغییر کرده؟
بله، دقیقا همین‌طور است. تا چند سال پیش تقریبا در بیشتر بازارهای ایران دکان‌هایی مخصوص قفل‌سازی سنتی وجود داشت، اما الان این‌طور نیست و واقعا امور ما با قفل‌سازی نمی‌گذرد. الان خیلی‌ها حتی اسم قفل چالشتر با وجود قدمت 250 ساله اش را نشنیده‌اند. قبلا علاقه‌مندان قفل چالشتر از شهرهای دورتر خودشان را به شهرکرد می‌رساندند و به خاطر استحکام زیبایی و اصالت این قفل آن را تهیه می‌کردند و همین موضوع باعث رونق کار قفل‌سازان بود، اما الان این بازار واقعا وجود ندارد و ما بیشتر آثار تولیدی‌مان را در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی و... می‌فروشیم و کسادی این بازار هم درست از زمانی شروع شده که اجازه واردات به قفل‌های چینی دادند. با این کار قفل سنتی چالشتر که نماد صنایع‌دستی کشورمان بود کم‌کم رونق شود را از دست داد و الان در معرض فراموشی قرار گرفته است.
اما شما یکی از هنرمندانی هستید که برای زنده نگه داشتن این هنر بعد از بازنشستگی آن را یاد گرفته‌اید، از نظر شما برای احیای این هنر چه کاری می‌توان انجام داد؟
واقعیتش این است که سوای عشق و علاقه، من هم چون بازنشسته‌ام و منبع درآمدم از قفل‌سازی نیست در این رشته مانده‌ام. متاسفانه الان نسل جوان‌تر ما وقتی می‌آیند سختی‌های این کار را می‌بینند و از طرف دیگر این سختی‌ها را کنار منبع درآمد ناچیزش قرار می‌دهند، علاقه‌ای به یادگیری آن ندارند. از این نظر فکر می‌کنم که سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و در مرتبه‌ای بالاتر دولت می‌تواند با کمک به هنرمندان قفل‌ساز در احیای این صنعت نقش مهمی داشته باشد.
این کمک از چه طریقی می‌تواند باشد؟
ببینید یکی از مشکلات ما بحث شناساندن ارزش‌های صنایع‌دستی مان است نه فقط برای مردم بقیه کشورهای دنیا که خیلی وقت‌ها حتی مردم کشور خودمان هم از ارزش صنایع‌دستی شهرهای مختلف کشورمان خبر ندارند، سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی در همین رابطه واقعا می‌تواند مفید باشد. همین که امکان حضور هنرمندان قفل‌ساز در نمایشگاه‌های مختلف داخلی فراهم شود، این هنر فرصت بیشتری برای عرضه پیدا می‌کند. از طرف دیگر صادرات قفل‌های ما الان صفر است و هیچ امکانی برای ما وجود ندارد که این کالا را ـ که یک کالای لوکس هنری محسوب می‌شود ـ در خارج از کشور هم عرضه کنیم.

نقش فراکاربردی قفل در آداب و سنن مردم

براساس شناختی که از معنای کلمه قفل در دسترس است، احتمالا نخستین قفل باید همان گره باشد که انسان آن را از پیچش دو گیاه در جهات مختلف الهام گرفت یا بنا به ضروریات زندگی ابداع کرد؛ از این نظر قفل هم یکی از اختراعات بشر است برای حفظ و نگهداری او و حریم اش از انواع خطرات و بلایا. طبق مستندات تاریخی، مردم ما قفل را نماد حفظ و حراست از خود و دنیای پیرامون خود می‌دانند. ابزاری که به عنوان قفل به کار گرفته می‌شود در ابتدا به صورت ساده ساخته می‌شد تا تنها بتواند هدف اصلی را - که همان حفظ امنیت و مالکیت بود-جوابگو باشد، ولی بعدها حس زیبایی شناسی انسان و تزئین ابزار و وسایل باعث شد تا از این قفل‌ها وسایل تزئینی-کاربردی ساخته شود. در آداب و رسوم و سنت مردم کشورمان، همیشه باورهای مردم با هنر پیوند خورده است. قفل برای بسیاری از مردم ما، چیزی بیشتر از یک ابزار بوده و برایشان گره و گشایش را تداعی می‌کرده؛ نمونه‌اش قفل‌هایی است که برای بستن دخیل از آنها استفاده می‌کرده یا می‌کنند. نوشتن آیه‌های قرآن،‌ اشعار، اوراد و علائم و حروف و نشانه‌های طلسم‌گونه یا ساختن قفل در اشکال حیوانی نشان‌دهنده اهمیت فراکاربردی قفل است. قفل‌ها بسته به محل کاربردشان، مثل امامزاده‌ها و مساجد برای نذورات علائم هم متفاوت بوده‌اند.

تاریخچه قفل چالشتر

صنعت قفل‌سازی یکی از صنایع‌دستی در حال منسوخ شدن چهارمحال و بختیاری است که پیشینه نسبتا زیادی در منطقه دارد. براساس اسناد موجود در اواخر دوران صفویه منطقه چالشتر یکی از قطب‌های صنعتی زمان محسوب می‌شده که در آن دوران می‌توان به نقش چالشتر به عنوان تولیدکننده عمده ابزارآلات جنگی مثل شمشیر، خنجر، سپر و انواع زوبین هم اشاره کرد. بین مردم منطقه این‌گونه مشهور است که یکی از خوانین چالشتر به نام خواجه عبدا... نصر در دوران کودکی به اصفهان رفت و نزد استادی به نام محمدعلی طلایی که از استادان مشهور اسلحه سازی بود، مشغول به فراگیری این هنر- صنعت شد. او بعد از فراگیری این هنر-صنعت، به چالشتر برگشت و پس از به وجود آوردن تغییراتی در قفل اصفهان، قفلی تزئینی و استحکام یافته را طراحی کرد و ساخت که تا به امروز هم دوام، استحکام و زیبایی اش را حفظ کرده است.

مینا مولایی

ایران