و خدا عقرب را آفرید...

علیرضا زمانی در یک توضیح کلی درباره عقرب‌ها می‌گوید: در دنیا حدود ۲۰۰۰ گونه عقرب شناسایی شده که از بین آنها در ایران تاکنون بیش از 50 گونه ثبت و شناسایی شده است. تاریخچه تکاملی عقرب‌ها به بیش از ۴۰۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردد. این به آن معناست که عقرب‌ها حتی پیش از دایناسورها هم روی کره زمین وجود داشته‌اند. دانشمندان از عقرب‌ها گاه با عنوان فسیل زنده یاد می‌کنند، زیرا طی میلیون‌ها سال از نظر ریخت‌شناسی (مورفولوژیک) تغییر چندانی نکرده‌اند. همه عقرب‌های دنیا زهرآگین هستند و از بین این ۲۰۰۰ گونه تنها در حدود ۲۰ گونه عقرب هستند که زهر آنها می‌تواند برای انسان کشنده باشد. واقعیت این است که زهر عقرب‌ها برای اثرگذاری روی طعمه معمول خودشان که معمولا حشرات هستند، تکامل یافته است. در ایران از مجموع بیش از 50 گونه عقربی که شناسایی شده، تنها هفت هشت گونه هستند که از نظر پزشکی حائز اهمیتند، اما نباید فراموش کرد که همه این هفت تا هشت گونه هم لزوما زهرشان برای انسان کشنده نیست.
به گفته این محقق جوان که مدیریت بانک اطلاعاتی عنکبوت‌های ایران در موزه تاریخ طبیعی برن (سوئیس) را برعهده دارد، عقرب‌ها زندگی انفرادی داشته و خیلی از آنها هم هستند که برای خودشان قلمرویی مشخص را انتخاب می‌کنند: عقرب‌ها اغلب برای خودشان حفره‌ای درست می‌کنند و قلمروشان هم در آن حفره و حوالی آن است. عقرب‌های نر، بسته‌های حاوی اسپرم تولید کرده و آنها را روی زمین می‌گذارند و از طریق فرومون‌ها یا عوامل شیمیایی خاصی که عقرب ماده ترشح می‌کند، جنس ماده را پیدا کرده و با حرکاتی نمایشی آن را به سمت بسته مخصوص می‌آورند. عقرب ماده در زیر بدن ساختاری درپوش‌ مانند دارد که این درپوش در زمان عبور از بسته مخصوص باز شده و محتویات بسته به این شکل وارد بدن عقرب ماده می‌شود. پس از گذشت چند هفته یا تقریبا یک ماه، عقرب ماده سرانجام زنده‌زایی کرده و بچه‌ها به صورت زنده متولد می‌شوند و آرام خودشان را به پشت بدن مادر می‌رسانند. مادر چند هفته به همین شکل از بچه‌های نابالغ نگهداری و آنها را تغذیه می‌کند تا این که در نهایت بچه عقرب‌ها از مادر جدا شده و زندگی مستقلی تشکیل می‌دهند.
راز درخشیدن عقرب‌ها
طول عمر عقرب‌ها بین هشت تا ده سال است. یکی از ویژگی‌های شناخته‌شده عقرب‌ها این است که آنها به‌واسطه ماده‌ای مخصوص به نام کومارین (Coumarin) که از اجزای تشکیل‌دهنده اسکلت ‌خارجی آنهاست، زیر نور فرابنفش می‌درخشند. جالب است یکی از شایعات دروغین در مورد عقرب‌ها هم مربوط به همین ساختار منحصربه‌فرد است که باعث می‌شود عقرب‌ها در زیر نور ماورای بنفش بدرخشند.
عوام می‌گویند این درخشش به علت رنگ خون عقرب‌هاست. اما علیرضا زمانی در این‌باره نظر دیگری دارد: واقعیت این است که خون عقرب‌ها درست همانند بسیاری از بندپایان نیازمند فلزی است که بتواند از طریق آن گازها را انتقال دهد. این موضوع در مورد خون انسان‌ها هم مصداق دارد. در حالی که در خون ما انسان‌ها آهن وجود دارد و آهن امکان انتقال اکسیژن را فراهم می‌سازد. در مقابل خون بندپایان حاوی فلز مس است و به همین علت است که رنگ خون آنها به آبی متمایل است. اما به هر صورت درخشندگی عقرب‌ها به‌هیچ‌وجه ربطی به رنگ خون آنها ندارد، بلکه این خاصیتی است که به دلیل یک ماده شیمیایی موسوم به کومارین در اسکلت خارجی آنها ایجاد شده است.
ماجرای عقرب‌های پرنده!
یکی دیگر از شایعاتی که بتازگی درباره عقرب‌ها شنیده شده، افسانه کشف عقرب‌های پرنده است. علیرضا زمانی این شایعه را به وجود دو ساختار شانه‌ای‌شکل در زیر شکم عقرب‌ها موسوم به پکتین نسبت می‌دهد و می‌افزاید: یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مورفولوژیکی و آناتومیکی عقرب‌ها پکتین است. پکتین در اصل یک اندام حسی شانه‌شانه است که در نرها بلندتر است. عقرب‌های نر در طبیعت باید به‌دنبال ماده‌ها بگردند و به همین دلیل نیازمند اندام‌های حسی بلندتری نیز هستند. عملکرد این ساختار شانه‌ای به این صورت است که در زمان حرکت روی زمین کشیده می‌شوند و به این طریق مولکول‌های شیمیایی را از روی زمین برمی‌دارند و از طریق آن می‌توانند هم‌نوعان و حتی شکارشان را ردیابی کنند. این ساختار در همه عقرب‌ها وجود دارد. اما عده‌ای به دلیل آگاهی ‌نداشتن از عملکرد این ساختار آن را به نحو دیگری تعبیر می‌کنند؛ ضمن این که در کشور ما حشره‌ای متعلق به راسته مکوپترا (Mecoptera) وجود دارد که به پشه شبیه است و اندام تولیدمثلی جنس نر این حشره از نظر ظاهری حالتی شبیه به دم عقرب دارد. نبود آگاهی باعث شده برخی ادعا کنند این حشره، یک نوع عقرب بال‌دار است در حالی است که این شایعه به هیچ وجه صحت ندارد.
عقرب‌های گرفتار در آتش خودکشی می کنند؟!
شایعه دیگر در مورد عقرب‌ها این است که گفته می‌شود اگر شما به دور عقرب آتش درست کنید، عقرب خودکشی می‌کند. زمانی در این رابطه نیز می‌گوید: این شایعه هم از اساس کذب است، زیرا عقرب‌ها حیوانات خونسردی هستند و آتش باعث می‌شود دمای محیط اطراف این حیوان خونسرد از حد عادی فراتر برود. بنابراین رطوبت بدن عقرب به این شکل کاهش پیدا می‌کند و عضلات ناخودآگاه شروع به انقباض و انبساط می‌کند. طبیعی است یکی از عضلاتی که منبسط و منقبض می‌شود، عضلات ناحیه دم است که حالتی شبیه به بالا و پایین رفتن را تداعی می‌کند و این باعث شده که عده‌ای تصور کنند حیوان خودش را نیش می‌زند در حالی که اساسا چنین چیزی واقعیت ندارد. مرگ عقرب در این حالت ارتباطی به نیش‌زدن خودش ندارد، بلکه عقرب در این شرایط صرفا به دلیل از دست دادن رطوبت بدن و افزایش غیرعادی دمای محیط اطرافش می‌میرد؛ ضمن این که هر عقرب اگر خودش را نیش بزند، نسبت به زهری که در بدن خودش تولید شده، مصونیت و ایمنی خواهد داشت.

ماجرای شکافتن کمر عقرب ماده در زمان زایمان
یک شایعه دیگر در مورد عقرب‌ها که در ایران هم بسیار شنیده می‌شود، افسانه مربوط به شکافتن کمر عقرب ماده در زمان زایمان است. علیرضا زمانی این شایعه را هم تکذیب کرده و می‌گوید: عقرب ماده در زیر بدن یک محفظه درپوش‌مانند دارد که در زمان زایمان باز می‌شود و نوزادان از آن خارج شده و به آرامی به سمت پشت مادر رفته و بر پشت مادر سوار می‌شوند.

چرا نباید عقرب‌ها را کشت؟

مصطفی زمانی، محقق و عنکبوت‌شناس می‌گوید: یک علت کشتن عقرب‌ها این است که اغلب مردم از زهر آنها می‌ترسند. زهر، ماده‌ای بسیار حیاتی برای عقرب‌هاست و انرژی زیادی هم برای تولید آن صرف شده است. حیوانات زهردار مانند عقرب‌ها برخلاف باور عامه اغلب تمایلی ندارند که بی‌دلیل از زهرشان استفاده کنند و در مواجهه با یک شکارچی بزرگ‌تر معمولا فرار می‌کنند. لازم نیست ما حتما عقرب‌ها را از بین ببریم تا خیالمان آسوده شود؛ بلکه اگر از آنها فاصله بگیریم، آنها هم محل را ترک می‌کنند. فراموش نکنید عقرب‌ها جزو عوامل بسیار مهم اکوسیستم هستند و می‌توانند جمعیت بسیاری از حشرات را کنترل کنند. جدا از دلایل اکولوژیک، دلایل منفعت‌طلبانه‌ای هم هست که نشان می‌دهد ما انسان‌ها به عقرب‌ها نیاز داریم. زهر برای ما انسان‌ها هم ماده‌ای بسیار مهم است.
این عنکبوت‌شناس، کارکرد زهر را این‌چنین توضیح می‌دهد: زهرها در اصل ترکیباتی شیمیایی هستند که از ترکیب چند نوع پروتئین خاص تولید شده‌اند‌. زهر هرگونه عقرب با گونه دیگر تفاوت می‌کند. این پروتئین‌ها به‌صورت بالقوه می‌توانند در تولید داروها موثر باشند یا می‌توان از آنها برای ساخت پادزهرها استفاده کرد. زهرها در مجموع پتانسیل‌های بسیار زیادی دارند به‌عنوان مثال تاکنون در عنکبوت‌ها نزدیک به ده میلیون ترکیب شیمیایی مختلف تشخیص داده شده و تنها یک‌صدم درصد این ترکیبات تا به امروز مطالعه شده است. جالب است بدانید دانشمندان در زهر یک عنکبوت خانگی ترکیبات پروتئینی‌ای پیدا کرده‌اند که روی میکروب‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک اثر می‌گذارند. میکروب‌ها دائما نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های مختلف مقاوم‌تر می‌شوند. بنابراین ما هم ناگزیر از تولید آنتی‌بیوتیک‌های جدیدتر هستیم. اما حالا به نوعی به انتهای خط رسیده‌ایم و اکنون می‌بینیم در پنج سال گذشته تنها دو آنتی‌بیوتیک جدید تولید شده و مشخص نیست در چند دهه آینده میکروب‌ها نسبت به کدام آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده باشند. این احتمال بعید نیست که ما در آینده بیش از امروز به کمک عنکبوت‌ها و عقرب‌ها برای مبارزه با میکروب‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک نیاز داشته باشیم. به همین دلیل است که انقراض یک گونه عقرب می‌تواند فاجعه‌بار باشد زیرا انقراض یعنی آن ترکیب شیمیایی خاص برای همیشه از دست رفته و ما نمی‌دانیم آیا این ترکیب شیمیایی می‌تواند در آینده ناجی ما در برابر میکروب‌ها یا عوامل بیماری‌زا باشد یا خیر.

فرناز حیدری

جام‌جم