خاک پایت سرمه چشمانمان

تردیدی نیست بیشتر زائران امام رضا(ع) هنگام سفر به مشهد، سری هم به نیشابور زده‌اند. از کهن دژ و غار سرنی و روستای بوژان و رباط شاه عباسی در خارج شهر گرفته تا مقبره خیام و عطار و امامزاده محروق و بازار سرپوش و آسمان نمای خیام، همه از جاذبه‌هایی است که مسافران خراسان را به سوی خود جلب می‌کنند. در کنار این ابنیه و آثار، دیدنی‌های دیگری نیز وجود دارد که هرچند در زمره آثار تاریخی قرار می‌گیرند، اما یک وجه اشتراک مهم با یکدیگر دارد؛ و آن این‌که، همه آنها در ارتباط بسیار نزدیک و تنگاتنگی با امام هشتم شیعیان هستند.
امام رضا(ع) در سال 200 هجری، بر اثر تمهیدات مامون خلیفه عباسی، ناگزیر به خروج از مدینه و عزیمت به مرو می‌شود. هرچند در مورد مسیر حرکت کاروان امام از مدینه به مرو اختلاف نظر وجود دارد، اما در برخی شهرهای ایران آثار و نشانه‌هایی وجود دارد که گرچه صحت و سقم همه آنها تایید نشده، اما دست‌کم از سوی اهالی، عبور کاروان امام از آن آبادی‌ها تایید و امروز تبدیل به مراکزی معنوی و مذهبی شده‌اند. از جمله باید از مکان‌هایی موسوم به قدمگاه نام برد که در طول مسیرهای ذکر شده برای حرکت امام، در شهرهای مختلف وجود داشته و مورد احترام مردم هستند. از مهم‌ترین آنها می‌توان به قدمگاه در ذزفول، شوشتر، ابرقو و مهمتر از همه در نیشابور اشاره کرد.
با پرس و جویی مختصر متوجه شدیم به غیر از شهر قدمگاه چند جای دیگر هم در نیشابور و اطراف آن و نزدیکی مشهد وجود دارد که براساس تواریخ محلی و برخی روایات، محل عبور یا توقف امام پیش از رسیدن به مرو بوده است. بنابراین صبح زود برای دیدن از این مکان‌ها حرکت کردیم.

اول قدم، قدمگاه
24 کیلومتر در جهت شرق نیشابور در جنوب دامنه‌های کوه بینالود، شهری با نام قدیمی اسفریس وجود دارد؛ شهری کوچک که امروز به نام قدمگاه شناخته می‌شود. در این شهر، باغی منطبق با شیب کوهپایه در سه سطح با اختلاف ارتفاع 1/5 متر از یکدیگر با درختان بزرگ کاج، گردو و توت وجود دارد. هرچند باغ قدمتی طولانی داشته و تا زمان صفویه به باغ شاپور کسری منتسب بوده، اما بنای کوشک و باغ، به شاه عباس اول نسبت داده می‌شود. شاه عباس دستور ساخت بقعه‌ای با گنبد فیروزه‌ای، به شکل هشت ضلعی و کاشت 28 درخت کاج را می‌دهد. برخی اتمام ساختمان بقعه، حمام و جدول کشی‌های باغ را در دوران شاه سلیمان صفویه در سال 1091 هجری می‌دانند، اما به نظر می‌آید باغ و بقعه در حدود 60 سال پس از ساخت، بر اثر زلزله تخریب شده و شاه سلیمان دستور مرمت و بازسازی آن را داده است. باغ و محوطه اطرافش بسیار زیبا و دلگشاست، اما این دلیل معروفیت این مکان نیست، دلیل اصلی، وجود یک ردِ پاست؛ ردپایی نشسته بر یک سنگ که در اذهان عمومی، یادگاری است از توقف امام هشتم در این مکان. براساس روایات، امام رضا(ع) پس از خروج از نیشابور و قبل از رسیدن به توس برای انجام نماز ظهر در این محل توقف کرده است. از آنجا که در آن زمان در این محل آبی برای گرفتن وضو نبوده، امام تصمیم می‌گیرند تا تیمم کنند، اما ناگهان آبی جاری پدیدار می‌شود؛ چشمه‌ای که امروز در ضلع شرقی بقعه در یک چهارتاقی کوچک از آن نگهداری می‌شود. چنانچه از اهالی قدیمی محل درباره اثر جای پای مانده بر سنگ بپرسید، خواهند گفت که اینجا محل ایستادن امام بوده و جای پای ایشان در سنگ فرو رفته، اما به نظر می‌آید این جای پا بعدها و برای یادآوری توقف حضرت در این مکان کنده شده است.

مویدیه دیروز، فیروزه امروز
یکی دیگر از مکان‌هایی که در نزدیکی نیشابور قرار دارد و بنابر عقیده گروهی محل توقف و قدمگاه امام رضا(ع) بوده، روستایی است به نام مویدیه. البته این روستا امروز وجود ندارد؛ یعنی تبدیل به شهر شده؛ شهری به نام فیروزه. این شهر که نام‌های دیگری مانند منظریه، مزیدیه و مزیدآباد و بزغان هم داشته، بنابر برخی روایات، میزبان امام رضا(ع) در هنگام عزیمت به مرو بوده که به‌عنوان قدمگاه آن حضرت نیز مورد احترام مردم قرار داشته است. این شهر گذشته از سابقه تاریخی و مناظر طبیعی، دارای بزرگ‌ترین و معروف‌ترین معدن فیروزه ایران با سابقه حدود 3000 سال است.

ورودی پربرکت به کهلان
فز، کهلانی یا بلاس آباد؛ محله‌ای دیگر از شهر قدیم نیشابور است که به آبادی و خوش آب و هوایی معروف بوده و برخی آن را قدمگاه اصلی امام رضا(ع) می‌دانند. این محله که با نام‌های «غز»، «قز»، «فرد»، «فوزا» یا« فروینی» نیز در منابع آمده، دارای حمامی بوده که بنا به گفته شیخ صدوق، امام رضا(ع) پس از ورود به نیشابور و رسیدن به محله‌ای به نام فروینی به این حمام می‌رود و آن حمام به حمام الرضا معروف می‌شود. در کنار این حمام که ظاهرا در کنار قنات کهلان قرار داشته، چاه آبی هم وجود دارد که رو به خشکیدن نهاده بود. پس حضرت کسی را مامور لایروبی چاه کرده و در نتیجه آب چاه زیاد می‌شود. در بیرون در چاه نیز حوضی به دستور امام ساخته می‌شود که آن را از آب آن چاه پر کردند و حضرت در آن حوض غسل کرد و بیرون آمد و پشت آن حوض نماز گزارد و مردم به نوبت در آن داخل شده، غسل می‌کردند و بیرون آمده نماز می‌خواندند و از آن آب به قصد تبرک قطره‌ای چند می‌نوشیدند .

توقف در خانه پسنده نیشابوری
بنا بر نوشته شیخ صدوق از قول محمدبن احمد بن اسحاق نیشابوری، یکی از قدمگاه‌های امام در شهر نیشابور در محله‌ای است به نام بلاس‌آباد یا لاشاباد در غرب نیشابور. امام در اینجا به خانه پسنده نیشابوری رفته و برای مدتی آنجا توقف می‌کند و معجزاتی از امام در این خانه به وقوع می‌پیوندند. آرامگاه پسنده نیشابوری که خود از زنان عارف و دیندار بوده، امروز محل زیارت شیعیان است.

نازیلا ناظمی

ایران