رازهای گنج گچی

دوران ساسانیان بدون شک نقطه عطفی در هنر و بویژه در معماری ایران باستان به‌شمار می‌آید و هنر گچبری در معماری دوره ساسانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. هنرمندان دوره ساسانی برای انجام گچبری، دیوارهای آجری و سنگی را با لایه‌ای از گچ می‌پوشاندند و سپس نقش مورد نظر را روی آن پیاده می‌کردند. در بعضی مواقع نیز از قطعات گچبری شده قاب می‌ساختند و در پیرامون درها و طاق‌ها و دیگر تزیینات استفاده می‌کردند. گچبری‌های یافته شده از دوره ساسانی معمولا به صورت پراکنده یا تک چهره و نقش‌های غیرانسانی است، اما در این میان یک استثنا وجود دارد. یعنی با ارزش‌ترین گچبری بازمانده از این دوران که در نوع خود منحصربه‌فرد و تماشایی است.

اکتشاف؛ چه اکتشافی!

تسطیح یک زمین کشاورزی، سرآغازی است برای از زیرخاک سرآوردن یک محوطه باستانی؛ مثل اکثر محوطه‌های باستانی ایران که همین‌گونه کشف و سپس کاووش شدند.

نخستین فصل کاوش از محوطه اما به کشف تالاری منجر می‌شود که خود شروعی است برای آشکار شدن عجایب سایت. یک آتشکده، یک آتشدان گچی، برج خاموشان به شکل استوانه‌ای با ارتفاع سه متر و قطر حدود 20 متر، استودان‌های گچی و همچنین باقیمانده یک کارگاه صنعتی، سازه‌ای وسیع با کاربری احتمالی مذهبی و حکومتی از جمله کشفیات این سایت است که در مراحل مختلف از این محوطه به دست آمد. با این وجود مهم‌ترین بخش این کاوش، گچبری سراسری تالار اصلی یا تالار آتشکده آن است. این گچبری‌ها که دارای کتیبه‌هایی به خط پهلوی است در واقع داستانی روایی را بازگو می‌کند.

این هم یک محراب باستانی

در بخش شمال‌غربی این تالار فضایی وجود دارد که ظاهرا به عنوان محراب مورد استفاده بوده است. در داخل این محراب علاوه بر گچبری‌هایی با نقوش گیاهان، پنج کتیبه به خط پهلوی ساسانی نیز وجود دارد.

نزدیک این محراب، اتاقی وجود دارد که به نام اتاق هدایا و نذورات معروف است که داخل آن تعدادی اثر مُهر روی گلوله‌های رُسی با نقوش اساطیری، خط پهلوی و گیاهان و حیوانات به‌دست آمده است.

نخستین سایت موزه گردشگری ایران

با رجوع به سوابق سایت، متوجه شدیم اهمیت و منحصربه‌فرد بودن گچبری‌های موجود در محوطه باستانی بندیان اما به آن اندازه زیاد است که امکان جابه‌جایی و انتقال آن به مکانی دیگر می‌توانست موجب تخریب و خسارت دیدن آنها شود. پس کل این محوطه و آنچه در این محل یافت شده بود، با نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی به نخستین سایت موزه گردشگری در ایران تبدیل شد؛ جایی که گردشگران هم می‌توانند موزه را تماشا کنند و هم محل اکتشاف و عملیات باستان‌شناسان را از نزدیک مشاهده کنند. این سایت برنامه‌های ویژه‌ای هم برای بازدید کودکان و دانش‌آموزان با همراهی راهنمایان باتجربه و به مناسبت‌های مختلف فراهم آورده است.

پرده نمایشی از جنس گچ بری

گچبری این سایت با 100 مترمربع وسعت، طولانی‌ترین گچبری یافته شده از دوره ساسانی است، با این حال اهمیت آن به طولانی بودنش نیست، بلکه به محتوای آن است که بازگو کننده بخش مهمی از دوران پادشاهی بهرام گور یا بهرام پنجم پادشاه ساسانی در حدود سال 425 میلادی است. مسئول موزه درخصوص حکایت این گچبری به جام‌جم می‌گوید: این گچبری همچون پرده نمایشی است که به‌صورت پیوسته داستان پادشاهی بهرام گور و پیروزی او بر پادشاه هپتالی‌ها، (قوم مهاجم شمال خراسان) و پرده‌هایی از مراسم مذهبی در حضور ایزد آناهیتا، معرفی افراد مختلف به شاه و مراسم ضیافت تاج بخشی به شاه را در معرض دید قرار می‌دهد.

نازیلا ناظمی

ایران