روایتگر زنان تاثیرگذار شرقی

در سینمای کلاسیک جهان، جورج کیوکر به کارگردان فیلم‌های زنانه محور معروف بود و فیلم‌های خوبی نظیر بانوی زیبای من و زنان کوچک را ساخته بود. در ایران شاید داریوش مهرجویی شاخص‌ترین فیلمساز در زمینه ساخت فیلم‌هایی با محوریت زنان است، شما هم از موفق‌ترین کارگردانان در این زمینه هستید و زنان نقش‌محوری در سینمای شما دارند؛ از فیلم اولتان «ریحانه» تا سه فیلمی که با لیلا حاتمی کار کردید؛ ایستگاه متروک، چهل سالگی و دوران عاشقی. آیا زنان از نظر شما انتخاب‌های بهتری برای روایت هستند؟

بله، برای این‌که اولین منطق من این است که برای مردان در سینمای ایران به اندازه کافی فیلم ساخته می‌شود. حتی خانم‌های فیلمساز بیشتر درباره مردان فیلم می‌سازند تا خانم‌ها. (می‌خندد). یک دلیل اصلی دیگر آن، این است که واقعا کار کردن با خانم‌های بازیگر خیلی راحت‌تر است و درک آنها از خود مقوله فیلم و حسی که از وجودشان داخل فیلم می‌آورند، باعث می‌شود راحت‌تر بتوان با آنها نسبت به آقایان کار کرد. البته این شاید ضعف من باشد، چراکه من آدم خیلی گوشه گیر هستم و زندگی دور از سروصداهای رایج را ترجیح می‌دهم. دلیل دیگر آن هم این است که من سعی می‌کنم بین دیدگاه غربی به زن و دیدگاه سنتی به زن حرکت کنم. یعنی خانم های پرسوناژهای اصلی فیلم‌های من، نه یک زن سرخورده عاجز خیلی منفعل هستند و نه زن‌هایی که بیشتر مرد هستند! کاراکترهای زن فیلم‌های من چیزی بین این دو است. یعنی شخصیتی که خیلی در فرهنگ شرق حضور و بروز داشته و در این سال‌ها بیشتر هم شده است. به یک معنا گرایش جامعه به سمت محدودیت بوده ولی از آن‌طرف اینها توانسته‌اند موقعیت‌های خیلی ویژه‌ای برای خودشان ایجاد کنند. این یک نقطه قوت است، چون به نظرم موتور محرک هر جامعه‌ای زنان هستند، نه مردها. مردها در ادامه کار می‌آیند و نقش جدی دارند ولی پایه حرکت زن‌ها هستند. منظور از حرکت هم سیاسی نیست، بیشتر عاطفی، فرهنگی و اجتماعی است. یعنی این حرکت اول از خانواده آغاز می‌شود یا از طرف نیروهای جوان و دانشجویانی که عمده آنها خانم‌ها هستند. الان وضعیت جامعه ما به‌گونه‌ای است که اگر بخواهید فرهنگ دینی را نادیده بگیرید، حتما جامعه مختل می‌شود و ضرر می‌کند و اگر بخواهید فرهنگ ملی و جهانی را نادیده بگیرید، باز وضعیت خوشایندی نخواهد بود. من در فیلم‌هایم سعی می‌کنم، تعادلی بین همه اینها برقرار کنم. یعنی خانم‌های فیلم‌های من کنشگر هستند، کارهای عجیب و غریب و آنچنانی هم نمی‌کنند، اما در همان مسیر عاطفی فیلم، درام را خیلی خوب اجرا می‌کنند و نمایش می‌دهند. درعین حال جزو طبقه‌ای هستند که کنشگری آنها تاثیرگذار است. یعنی در یک فیلم وکیل است، در یک فیلم موزیسین است و... حتی در فیلم سفر بااین‌که کاراکتر اصلی من یک زن خانه‌دار است ولی از نظر معنوی و عاطفی خیلی زودتر به منبع اصلی وصل می‌شود تا شوهرش. یا در فیلم «ریحانه» و در یک جامعه سنتی کاملا شکل گرفته، زنی تصمیم می‌گیرد برای رسیدن به خواسته‌اش زندگی قبلی خود را تبدیل به یک زندگی دیگر کند. برای همین سعی می‌کنم این مسیر را در فیلمسازی ادامه دهم. در فیلم «مردی بدون سایه» یک مرحله از این هم جلوتر است و پرسوناژ زن مسیری را طی می‌کند که از یک زن خانه‌دار در یک خانواده امروزی تبدیل به کسی می‌شود که تاثیرش را روی تمام محیط اطرافش می‌گذارد. آن وقت است که تازه مشکلات پیدا می‌شود و همسرش بااین‌که جوان و امروزی است، با این رفتار زن مشکل دارد. چون ریشه‌اش در سنت‌های گذشته است. تا جایی که بتوانم، سعی می‌کنم درام‌های جذابی درباره زنان بسازم. در دنیا هم خیلی از آدم‌ها بودند که همین شکلی فیلم می‌ساختند، یعنی تمرکزشان روی تم‌هایی بود که با هم پیوستگی دارند ولی شبیه هم نیستند.

شاید به‌خاطر همین فصول تماتیک مشترک و به هم پیوسته است که در بیشتر فیلم‌هایتان با یک بازیگر کار کرده اید، لیلا حاتمی. بازیگری که در فیلم جدید شما «مردی بدون سایه» هم حضوری محوری دارد. حاتمی چه ویژگی ای در بازیگری دارد که او را به‌عنوان شخصیت اصلی آثارتان انتخاب می‌کنید؟

البته این را بگویم که ما در همان فیلم اول، «ایستگاه متروک» کمی با هم گرفتاری داشتیم! (می‌خندد) اما وقتی به یک مفاهمه رسیدیم، در ادامه همه چیز خوب پیش رفت. ایشان بعد از بازی در «آب و آتش» سر این فیلم آمده بود و هنوز در آن فضا و محیط بود. ولی وقتی ایشان فیلم را در جشنواره مونترال دید و اولین جایزه مهم بازیگری زن سینمای ایران را گرفت، گفت من اولین‌بار فیلم را دیدم و اصلا فکر نمی‌کردم این فیلم این‌طوری شود! بعد از این همکاری به مرحله خوبی رسیدیم، به‌طوری‌که برای یک نقش نیاز نیست خیلی مکالمه داشته باشیم. چون من روش‌هایی نظیر روخوانی و تحلیل نقش را که برخی دوستان به کار می‌برند، نه بلدم و نه به آن اعتقاد دارم. برای این‌که به قول وودی آلن، کار من اصلاح است نه این‌که بنشینیم راجع به این چیزها حرف بزنیم. بازیگر حرفه‌ای خودش دریافتی از نقش دارد، اجرا می‌کند و من ممکن است یک جاهایی تصحیحاتی انجام دهم.

پس به طراوت پلان اعتقاد دارید.

بشدت.

یعنی به برداشت‌های اول و دوم رضایت می‌دهید؟

من تمام دیالوگ‌های فیلم را خودم قبل از فیلمبرداری نهایی می‌کنم، یعنی هیچ‌وقت نظری روی سناریوی فیکس از قبل تعیین شده ندارم. آن طراوت و تازگی که شما به آن اشاره کردید، واقعا آنجا خودش را نشان می‌دهد. تمرین‌های قبل از گرفتن پلان و بعد هم صحبت‌هایی که با هم می‌کنیم و تصوری که از آن پرسوناژ داریم، باعث می‌شود بازیگران فیلم من یا همیشه نامزد دریافت جایزه شوند یا جایزه بگیرند. این البته بیشتر به دلیل توانایی و شایستگی آنها بوده و من کار چندان خاص و عجیب و غریبی نکردم، اما چون همیشه ساختمان کلی فیلم در ذهنم است، می‌دانم کجا باید چه میزان از این بازی را استفاده کرد. یکی از خوشحالی‌های من هم همین است که همیشه بازیگران فیلم‌هایم خصوصا خانم‌ها خیلی خوب دیده می‌شوند و جلوه می‌کنند. همین‌طور فیلمبردارها که در فیلم‌های من یا جایزه می‌برند یا نامزد دریافت جایزه می‌شوند.

علی رستگار

روزنامه‌نگار