«گنجینه‌»ای ناب از مستندهای ایرانی

قبل از آن‌که حنیف شهپرراد تهیه‌کنندگی و کارگردانی برنامه را در دست بگیرد، دو سری از «گنجینه» ساخته و پخش شده بود. برنامه اما پیش از این شمایل متفاوتی داشت مثلا پریوش نظریه به عنوان مجری حاشیه‌هایی بر مستندهای پخش شده در هر قسمت می‌خواند و مدتی نیز همایون امامی کارشناس برنامه بود. شهپرراد به جام‌جم می‌گوید: وقتی قرار شد برنامه را اجرا کنم پیشنهاد دادم که به جای زیاده‌گویی، چکیده‌ای داشته باشیم که به سرعت اطلاعات لازم را به بیننده بدهد و در طول این چکیده، منابع را نیز به مخاطب ارائه کنیم. برایمان مهم است که برنامه مختصر،‌ مفید و جذاب باشد و تنها در طول 10 دقیقه حرفمان را بزنیم. مستندهای آرشیوی هرگز کهنه نمی‌شوند و در تمام دنیا جزو مستندهای جذاب هستند. مستندهایی که گاهی حتی یک ثانیه راش هم برایشان تولید نمی‌شود و در آن بیشتر ریتم و گفتار متن اهمیت دارد.

متفاوت اما مکمل

تهیه‌کننده گنجینه معتقد است تفاوت‌هایی میان فصل‌های مختلف برنامه وجود دارد که در نهایت مکمل یکدیگر در طول حیات گنجینه هستند. شهپرراد بیان می‌کند: هر سری از برنامه شیوه خودش را داشته است. برنامه‌های سری قبلی گفت‌وگو محور بود. مثلا یکی از کارهای ارزشمند در دوره قبل، ملاقات با استاد هوشنگ آزادی‌ور بود. خیلی ارزش دارد که قبل از فوت ایشان، مصاحبه‌ای از این بزرگوار وجود دارد. خیلی از این عزیزان کسانی هستند که سال‌ها نتوانستند تجربیاتشان را انتقال دهند و رفتن پیش آنها دریافت این تجربه‌هاست. گپ زدن با دو نسل قبل‌تر از مستندسازان برای هم سن و سال‌های من حکم گنجینه دارد. چون ما آثار این مستندسازان را در زمان خود ندیده‌ایم و الان با فاصله آنها را تماشا می‌کنیم. آن سبک، جنسی از کار بود و کار من از جنس دیگری است. کاری که ما می‌کنیم بیشتر شبیه مستندهای آرشیوی است و دشواری‌های خودش را دارد. ما با این‌که مصاحبه انجام نمی‌دهیم سعی می‌کنیم با مستندسازان پیشکسوت در ارتباط باشیم و برای قسمت پژوهشی کارمان، زنگ می‌زنیم و از آنها اطلاعات می‌گیریم.

ایرانی اما نگاه جهانی

شهپرراد می‌گوید که محدودیت‌ها همیشه برای یکسری از کارها در حیطه مستند وجود دارد، ولی اتاق فکر برنامه شامل افرادی در داخل سازمان صدا و سیما مانند مدیر شبکه و مدیر تولید شبکه و همچنین پژوهشگرانی در بیرون سازمان، سعی کرده‌اند در این برنامه انتخاب‌های متنوع و بدون قضاوتی از دوره‌های مختلف تاریخی داشته باشند. او بیان می‌کند: سعی می‌کنیم فقط اثر را ببینیم و به مسائل هنری و بستر اجتماعی که فیلم در آن اتفاق می‌افتد، بپردازیم. تاکید و تمایلمان پخش مستندهایی است که کارگردانانشان ایرانی هستند و در ایران ساخته شده‌اند، اما همیشه باید به حوزه هنر و فیلمسازی دید گسترده‌تری داشت. به همین خاطر آثار را با نمونه‌های خارجی مقایسه می‌کنیم و در تحلیل‌هایمان مخاطب را به تاریخ سینمای مستند و تاریخ سینمای داستانی ارجاع می‌دهیم. چون بخشی از تاریخ سینمای مستند ناخودآگاه تحت تاثیر فیلم‌های داستانی هم هست. یک‌سری از مستندها قبلا پخش شده است و از این رو برای انتخاب آثار محدودیت داشتیم چون شبکه تاکید دارد که فیلم‌های جدید را پیدا کنیم. البته بعضی از فیلم‌های پخش شده مانند «پ مثل پلیکان» را دوباره پخش کردیم. چون فکر می‌کنم در برنامه‌های مختلف خیلی در مورد مستند داستانی و مستند تجربی صحبت نشده است. اگر بدانیم که حرف تازه‌ای برای گفتن داریم،‌ آثار پخش شده را با تحلیل تازه دوباره پخش می‌کنیم. مستندهای تبلیغاتی و صنعتی نیز در برنامه داریم، این دست فیلم‌ها بخش مهمی از مستند است که کمتر کسی روی آنها کار کرده است. در این زمینه آرشیو سازمان صدا و سیما و شبکه مستند خیلی کمک کرد که یکسری از فیلم‌ها به نسخه‌ای قابل پخش تبدیل، ترمیم و با کیفیت بهتری پخش شوند.

گنجینه منابع

خیلی از مستندها هست که هیچ نوشته‌ای در موردشان وجود ندارد و گفتار و متن این برنامه تبدیل به نخستین منبع منتشر شده پیرامون آن می‌شود. مرجعی که معمولا خود از منبعی مطمئن چون مصاحبه با صاحب اثر یا کارشناسان این حوزه تغذیه می‌کند. کارگردان و تهیه‌کننده گنجینه می‌گوید که مثلا هنگام پخش فیلم «عَلم کوه»، کسی که خودش از سنگ‌نوردان دهه 60 بوده برای نوشتن متن برنامه به آنها کمک بسیاری کرده و واژه‌های تخصصی و چیستی دیواره‌نوردی را برایشان توضیح داده است. این نمونه نشان می‌دهد در نهایت این مجموعه به منبعی درباره بسیاری از مستندهای برگزیده و سوژه‌های آنان بدل می‌شود که در آینده برای علاقه‌مندان در دسترس است.

گنجینه در خان چهارم

از آنجایی که تاکید سازندگان برنامه و مدیران شبکه بر پخش مستندهای دیده نشده است،‌ این پرسش پیش می‌آید که آیا کارنامه مستند ایران آنقدر پربار یا در دسترس هست که بتوان «گنجینه» را همچنان ادامه داد؟ شهپرراد بر این باور است که ظرفیت ادامه دادن این برنامه وجود دارد و برنامه می‌تواند در فصل‌های آینده جذاب‌تر و بخش‌هایی به آن اضافه شود. پیشنهاد او افزودن بخش معرفی کتاب‌های حوزه مستند و بخش‌های بصری جذاب به برنامه است. این مستندساز می‌گوید: حتی فیلم‌های مستندی که به صورت ناقص باقی مانده یا فیلم‌های خارجی که قبلا از دهه 50 درباره ایران و در ایران ساخته شده‌اند می‌توانند در آینده پخش شوند.

جذاب‌های پرسروصدا

مردم بازخوردهای زیادی به ما داده‌اند، حتی تماس گرفتند و بعضی مستندها را از ما خواسته‌اند. وقتی مستند «علف» که متعلق به سال 1925 است را برای اولین‌بار با کیفیت اچ دی پخش کردیم واکنش‌های زیاد و عجیبی دریافت کردیم. علف یک اثر ایرانی نیست ولی جزو مستندهای برجسته تاریخ سینماست. همچنین مستند «جست‌وجو» از امیر ناردی فقط یک‌بار پس از انقلاب پخش شده بود، وقتی آن را پخش کردیم تعداد زیادی از مخاطبان زنگ زدند و از ما خواستند قسمت دومش را هم پخش کنیم ولی متاسفانه هنوز قسمت دو را پیدا نکرده‌ایم. از مستندسازان هم بازخوردهای خوبی گرفته‌ایم. آقایان کیانی،‌ ورهرام،‌ تهامی‌نژاد و احمدی‌لاری کمک‌های بسیاری به ما کرده‌اند. بویژه آقای ورهرام که مثل پدر در کنار ما هستند.

آقای تهامی‌نژاد نیز یکی از منابع نوشتاری ماست. با ایشان تماس می‌گیریم و از آنجا که خیلی آدم دقیقی هستند نکات مفیدی را در مورد ضعف و قوت برنامه به ما می‌گویند.

گنجینه را کجا پیدا کنیم؟

گنجینه هر چه پیش می‌رود، غنی‌تر می‌شود و کم کم در حال تجسم بخشی همه جانبه به نام خود است. گنجینه‌ای از مستندها که بسیاری از علاقه‌مندان پیش از این برای تماشای یک صحنه از برخی آنان باید بی‌وقفه جست‌وجو می‌کردند و به دنبال کسی می‌گشتند که بتواند به حساب آشنایی به نحوی مستند مورد نظر را برایشان پیدا کند. اغلب اما نمونه یافت شده به لحاظ کیفیت بصری چنگی به دل نمی‌زد. امروز ولی این برنامه توانسته است پلی باشد میان آرشیو بسیاری از مستندهای برگزیده و چشمان مخاطبان. شاید پرسش خیلی‌ها باشد که چگونه می‌توان بیش از دیدن یک برنامه تلویزیونی به این آرشیو دسترسی داشت و چند باره مستندی را به تماشا نشست. تکثیر و انتشار تعدادی از این مستندها،‌ نیازمند طی کردن مراحل حقوقی و قانونی است که ظاهرا هنوز میسر نشده، اما علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به سایت شبکه مستند سیما به مستندهای پخش شده از این شبکه و به صورت ویژه به‌مستندهای برنامه گنجینه به صورت آنلاین دسترسی داشته باشند.

نوشین مجلسی

روزنامه‌نگار