یک دهه از دنیای ارتباطات عقب هستیم/ دوران چسب و قیچی تکرار نشدنی است

مشکلاتی که می‌تواند زمینه حضور رقبا در این عرصه را تقویت کرده و گردش اطلاعات و اخبار را خارج از کنترل کند. ازاین‌رو جام جم آنلاین گفت‌وگویی با دکتر مجید رضاییان، استاد دانشگاه و پژوهشگر ژورنالیسم داشته تا وی از گذشته و حال رسانه‌ها در این دنیای ارتباطات نوین برایمان بگوید.

• رسانه‌ها در شرایط فعلی ارتباطات و گذشته آنچه تفاوت‌هایی را تجربه کرده‌اند؟
بطور کلی اگر قرار است، روند تحولات دنیای ارتباطات و تأثیر آن در رسانه‌ها را موردبررسی قرار دهیم. لازم است از سه زاویه به موضوع نگاه کنیم. یعنی ارتباطات انسانی، ارتباطات تکنولوژیک و ارتباطات مجازی.
ارتباطات انسانی در فضایی که ارتباطات تکنولوژیک روزبه‌روز توسعه می‌یافت، رفته‌رفته کمرنگ‌تر ‌شد، اما این سیر نزولی درعین‌حال آمیخته با ارتباطات تکنولوژیک نبود، به این معنی که هرقدر رسانه‌هایی مثل رادیو و تلویزیون از سیستم آنالوگ به دیجیتال تبدیل‌شده و پوشش‌ بیشتری با شبکه‌های گوناگون ایجاد می‌کردند، ارتباطات انسانی کمرنگ‌تر از گذشته می‌شد.
به‌این‌ترتیب با فراگیر شدن ارتباطات تکنولوژیک درواقع ارتباطات انسانی لطمه خورد؛ ولی درعین‌حال همچنان یک فضا ارتباطات واقعی وجود داشت. به صورتی که فضای ارتباطات غیر تکنولوژیک و تکنولوژیک داشتیم.
این روند نه‌تنها در صنعت چاپ تأثیر فراوانی ایجاد می‌کرد، بلکه بستر رسانه‌هایی مثل رادیو و تلویزیون را هم متأثر از خود کرد. بنابراین اگر شفاف بخواهیم رسانه‌های این دوره را تقسیم‌بندی کنیم باید بگوییم در این دوره سه رسانه‌ای بودیم.

• امروز صحبت از رسانه‌ چهارم است این رسانه کی از راه رسید؟
با آمدن وب درواقع چهار رسانه‌ای شدیم. به‌این‌ترتیب که قبل از آن ارتباطات انسانی، ارتباطات تکنولوژیک و ارتباطات مجازی را تجربه کرده بودیم که ارتباطات سایبری هم از راه رسید. به‌این‌ترتیب با آمدن وب کلاً موضوعی به نام ارتباطات در هر دو عرصه یعنی ارتباطات تکنولژیک و ارتباطات انسانی تحت تأثیر قرار گرفت و زیست‌بوم جدیدی برای بشر ایجاد شد که جهانی بود.
یعنی نمی‌توانیم بگوییم این زیست‌بوم، بومی یک نقطه خاص از دهکده جهانی است؛ چون این نوع ارتباط فاقد مکان و زمان است. پس رسانه‌ چهارم، رسانه وب نام گرفت که ترکیبی از هر سه رسانه قبلی است؛ به‌این‌ترتیب که متن، صوت و تصویر هم‌زمان در آن وجود داشته و بکار گرفته می‌شود.

• تحولاتی که در رسانه‌ها به آن اشاره کردید، آیا زمینه تغییر جایگاه مخاطبان را نیز فراهم کرد؟
بطور کلی تا زمانی که «وب یک» در دنیای ارتباطی بود، تصور می‌شد فضای رسانه‌ای گسترده‌ای ایجادشده است، ولی تصور اینکه جایگاه کاربر (مخاطب) تغییر کند و مخاطب تبدیل به یک فرستنده یا تولیدکننده شود، وجود نداشت.
ازاین‌رو با آمدن «وب 2» شبکه‌های اجتماعی تشکیل و روند تولیدکننده شدن مخاطبان سرعت بیشتری به خود گرفت. به این معنی که مخاطبان؛ خود ارتباط گر شدند. پس مخاطبان گذشته، امروز هم دریافت‌کننده اخبار هستند و هم تولیدکننده ولی نه در فضای ارتباطی دوسویه بلکه در فضای ارتباطی چند سویه یا اصطلاحاً شبکه‌ای.

به‌این‌ترتیب با توجه به سیر تحولات گذشته، زمانی که وارد دنیای شبکه‌ای شدیم؛ چه در «وب یک» و چه در «وب دو» ارتباطات در خیلی از عرصه‌ها دستخوش تغییرات شد. مثلاً در ارتباطات سیاسی نیز شاهد تحولاتی بودیم. به صورتی که حکومت‌کنندگی با حکومت شوندگی تعریف نوینی به خود گرفت. با این تغییر نمی‌توان گفت فردی تبعه یک کشور است، به‌نوعی تعلق‌خاطر ناسیونالیستی در این شرایط افت کرد.

• در این تحولات جایگاه ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
بطور کلی با فرایندی که تابه‌حال به آن اشاره کردم، یک فرهنگ جهانی اتفاق افتاد و به‌اصطلاح همه را در یک قالب ارتباط جهانی تحت پوشش خود قرارداد. بنابراین امروز نکته این است که ایران در چه نقطه‌ای از این فرآیند قرارگرفته؟
باکمی تحقیق و بررسی می‌بینیم اصولاً در نقطه‌ای قرار داریم که ارتباطات در هر مسیری حرکت می‌کند، ما یک دهه از آن عقب هستیم. با این شرایط مهم نیست ما چه تعریفی از ارتباطات داریم یا چه تحلیل از فضای سایبر می‌کنیم، بلکه سؤال اینجاست چرا عقب هستیم؟
پاسخ این است که شناخت مناسبی از این پدیده نداریم. به این صورت که نه‌تنها شناخت ضعیفی از فضای سایبر داریم، بلکه هیچ زمانی هم نتوانسته‌ایم راه‌حل مناسبی به‌واسطه همان شناخت ضعیف ارائه کنیم. به‌این‌ترتیب کاملاً طبیعی است که وقتی شناختمان به یک‌راه حل منتهی نمی‌شود، دیگران با شناخت دقیقی که از این فضا دارند، می‌توانند راهکار و راه‌حل‌های اصولی برای آن ارائه کنند و درست زمانی که ما مشغول سعی و خطای راهکارهای غیراصولی هستیم بهترین استفاده را از این فضا به نفع خوددارند.
ازاین‌رو لازم است در این فضا به یاد داشته باشیم که با برخورد سلبی به هیچ جایی نمی‌رسیم، چون در این جهان یعنی جهان ارتباطات هرکه ایجابی وارد شد موفق خواهد شد. پس مشخص بگویم هیچ‌چیزی را نمی‌توانیم فیلتر کنیم.

• به فیلترینگ اشاره کردید، راهکار مدیریت و کنترل فضا مطرح‌شده چیست؟
اجازه دهید شفاف بگویم وقتی حضورمان در این فضا پررنگ باشد، کاملاً طبیعی است که دیگران کمرنگ می‌شوند. بنابراین غیرمستقیم دیگران را فیلتر کرده‌ایم. بازمی‌گردم به موارد مطرح‌شده قبلی؛ بطور کلی راه منطقی در جهان ارتباطات فعلی، درست شناختن و بعد حضور فعال داشتن است. به‌عنوان‌مثال، اکنون در میانه‌سال 2018 هستیم و بر اساس اطلاعات منتشرشده تا دو سال آینده «وب سه» یعنی وب هوشمند از راه خواهد رسید. پس در حال ورود به جهانی هستیم که در آن ارتباطات هوشمند می‌شود. خوب حالا باید برای جلوگیری از هرگونه برداشت اشتباه لازم است از خودمان بپرسیم، آیا نسبت به این تحول آمادگی داریم؟ پاسخ مشخص من خیر است.

• در این زمینه بیشتر توضیح دهید.
ببینید زمانی که هنوز ما درگیر مسئله‌ای به نام فیلترینگ هستیم؛ جهان به سمت دنیای وب هوشمند حرکت کرده و برای این فضا نه‌تنها زیرساخت‌های اساسی طراحی کرده، بلکه اشراف کاملی نیز به آن دارد. پس کاملاً واضح است که ما با توجه شناخت ضعیفی که از آن داریم دوباره چرخه‌ای باطل را تکرار کنیم. من اعتقاددارم ما به‌هیچ‌عنوان آماده انقلاب بزرگ تکنولوژیک جدید ارتباطی نیستیم. پس دور از واقعیت نیست اگر بگوییم به جهان ارتباطی بها نداده‌ایم.

• اما سخن آخر، شیرین‌ترین دوران فعالیت رسانه‌ای شما مربوط به کدام دوران است؟
اجازه دهید پاسخ سؤال شمارا این‌گونه بدهم، نسل ما چون بعد از انقلاب روزنامه‌نگار شد؛ دوره سربی را دیده و بعدازآن لاینوترون را هم تجربه کرد و صفحه‌آرایی کاغذ، چسب قیچی نیز پشت سر گذاشت تاجایی که وارد جهان ارتباطی کامپیوتر و پی‌سی‌ها شدیم. در این دوره یک‌باره روزنامه در بستر وب از راه رسید و تجربه‌ای جالب برای نسل ما بود، اما زلالی دوره چسب قیچی هنوز شیرین و خاطره‌انگیزتر از دوره‌های دیگر برای من است. البته نه به این معنی دیدگاه قدیمی دارم بلکه شیرین‌ترین خاطراتم مربوط به آن دوره است.

عماد عزتی / جام جم آنلاین