شاگردان میرعمادِ خوشنویس و فناوری‌های رایانه‌ای

خط متداول آن زمان که نزدیک دو قرن قبل از اسلام شکل گرفته بود، خط کوفی، نسخ قدیم بود که از دو خط قبطی و سریانی اخذ شده بود. پس از ظهور اسلام تا دو قرن بعد نیز این خطوط به همان سادگی آغازین به‌کار می‌رفت. سپس بوسیله ایرانیان تحولی در این راه صرت پذیرفت و کم کم هنر خوشنویسی چهره خود را نشان داد.

به‌طوری که در اوایل قرن چهارم به سال (310 هجری قمری) ابن مقله بیضاوی شیرازی (272-328 ه.ق) وزیر المقتدر بالله با نگاهی هنرمندانه و زیبایی شناسانه با استفاده از خطوط و نبوغ ذاتی خود خطوطی به وجود آورد که به اقلام سته یا خطوط اصول معرفی شد که عبارتند از: محقق ـ ریحان ـ ثلث ـ نسخ ـ رقاع ـ و توقیع. و وجه تمایز آنها اختلاف در شکل حروف و کلمات نسبت سطح و دور در هر کدام می‌باشد و برای این خطوط قواعدی وضع کرد. بیشتر تاریخ‌دانان از ابن مقله به‌عنوان اولین مبتکر خوشنویسی اسلامی نام می‌برند و او را اولین کسی ذکر می‌کنند که کتابت را به یک هنر ارتقا داد. ابن مقله خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشید و آن را قاعده مند کرد. سپس خط ریحان را ایجاد کرد. بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان گرفته و قاعده‌مند ساخت.بعد از آنها به شکل دادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابن مقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحان و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد.

دومین اقدام ایرانیان در سده دوازدهم هجری قمری تغییر در نگارش و کتابت خط نسخ بود که به دست میرزا احمد نیریزی انجام شد به‌طوری که این اقدام نسخ ایرانی در شیوه جدید از نسخ عربی(شیوه یاقوتی) به سبب افزایش دور در آن متمایز گشت.

گام بعدی ایرانیان پدیدآوردن خط تعلیق بود(تعلیق در لغت به معنی در آویختن چیزی به چیزی است) این خط اولین شیوه از خوشنویسی فارسی است که خاص ایرانیان پدید آمده است. این شیوه از خوشنویسی در اواسط سده هفتم از ترکیب و توسعه دو خط توقیع و رقاع و تحت تاثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام و با توجه به ذوق و روحیه ایرانی بوجود آمده باشد.خط تعلیق را می‌توان نخستین خط کاملا ایرانی دانست. خط تعلیق خطی تودرتو و متصل به هم است و دوایر زیاد، حروف مدور و قابلیت فراوان در ارائه ترکیب‌های متنوع را دارد. به همین سبب بیشتر در بین افرادی رواج داشت که از نظر سواد و میزان آشنایی با خط در سطح بالایی بوده‌اند. این خط ویژه کاتبان دربارها و دیوان‌های حکومتی بوده، به همین سبب به تدریج کاربرد خود را از دست داده است. این خط حدود صد سال رواج کامل داشت و پس از آن رفته رفته با پیدایش خط نستعلیق و سپس شکسته نستعلیق از رواج آن کاسته شد. عده‌ای ابداع این خط را به خواجه تاج سلمانی اصفهانی نسبت می‌دهند اما در واقع او این خط را قانونمند کرد و بعدها به وسیله خواجه عبدالحی منشی استر آبادی برای آن قواعد و اصول بیشتری بوجود آمد. خط تعلیق، زمینه ساز پیدایش دو خط دیگر ایرانی، یعنی نستعلیق و شکسته نستعلیق بود. رواج و رونق این دو خط از کاربرد خط تعلیق کاست تا جایی که تقریبا به بوته فراموشی سپرده شد.

میرعماد و خط نستعلیق

پس از خط تعلیق، خط نستعلیق دومین خط خاص ایرانیان می‌باشد که در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری یعنی در عهد تیموری پا به عرصه وجود گذاشت. ابداع خط نستعلیق را به میرعلی تبریزی(فوت 803 هجری قمری) نسبت داده‌اند. این خط از ترکیب دو خط یعنی نسخ و تعلیق به وجود آمد که «نسختعلیق» نامیده شد و بعدها به جهت کثرت استفاده به نام نستعلیق شهرت یافت.

خط‌شناسان براین باورند که از آغاز پیدایش خط نستعلیق به مدت یک قرن و نیم، ستاره درخشان آسمان خوشنویسی نستعلیق، میرعلی هروی بود، اما در نیمه دوم قرن 10 ق، هنرمندی دیگر نستعلیق را به اوج تکامل و زیبایی رساند.

عماد الحسنی‌قزوینی(961-1024ق) معروف به میرعماد خوشنویسی توانمند بود که آثار گذشتگان، حتی میرعلی هروی را تحت الشعاع قدرت و صلابت قلم خود قرارداد. میرعماد در قرن یازدهم و در دوره صفویه زندگی می‌کرد و با ابتکار و خلاقیت خود و مهارت بالایی که در نستعلیق بدست آورد دارای سبک و مکتبی شد که هنرمندان خوشنویس سالیان بسیار پس از او از شیوه وی پیروی کردند. این پیروی تاکنون و نزدیک به 400 سال است که همچنان ادامه دارد. پس از قتل میرعماد به فرمان شاه عباس نیز بسیاری از خوشنویسان از دربار صفوی به دربار گورکانیان هند یا عثمانی رفتند و خط نستعلیق را در آن سرزمین‌ها رواج دادند و از آنجا در بسیاری از کشورهای اسلامی راه پیدا کرد. سپس در قرن سیزدهم سبک و شیوه جدیدی در نستعلیق به وجود آمد. این کار به وسیله هنرمندی به نام محمدرضا کلهر صورت گرفت. در زمان کلهر صنعت چاپ به روش چاپ سنگی به ایران آورده شد. ظریف بودن حروف مانعی برای چاپ سنگی نستعلیق بود و همین امر سبب گردید که کلهر با تغییراتی در سبک و روش میرعماد شیوه تازه‌ای را برای نستعلیق بوجود آورد که مناسب برای صنعت چاپ باشد. خط نستعلیق نشانه‌ای بارز از طبع سلیقه زیبایی شناختی ایرانیان است و بی شک زیباترین و ظریف ترین و در عین حال یکی از سخت ترین خط در میان خطوط اسلامی است تا جایی که آن را به حق، عروس خطوط اسلامی لقب داده‌اند.

از نستعلیق‌نویسان معاصر می‌توان به اساتیدی همچون استاد عباس اخوین‌ـ استاد امیرخانی ـ استاد سلحشور و استاد نظام‌العلما و ..... نام برد.

وقتی نستعلیق شکسته می‌شود

از جدیدترین خطوط خوشنویسی اسلامی و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی است که در اوایل سده یازدهم هجری قمری ابداع شد. چون بیشتر شکل‌های آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده و به نام شکسته نستعلیق شهرت یافت، این خط را می‌توان ایرانی ترین خط از میان خطوط مختلف خوشنوسی اسلامی دانست.

خط شکسته نستعلیق از طرفی حاوی جزئیاتی از خط تعلیق است که در تندنویسی به کار کتابت می‌آید. در واقع خط شکسته پلی است میان روانی و تند نویسی تعلیق و ظرافت و زیبایی نستعلیق.

عده‌ای مرتضی قلی‌خان شاملو(متوفی 1100 هـ ق) حاکم هرات و برخی دیگر محمد شفیع هروی معروف به «شفیعا» را ابداع کننده این خط دانسته اند ولی مرحوم عبدالمحمدخان ایرانی مولف کتاب «پیدایش خط و خطاطان» عقیده دارد که شکسته نستعلیق در زمان اواخر دوره صفویه بوجود آمد و مرتضی قلی خان شاملو آن را از نستعلیق رویاند و سپس به دست توانای محمد شفیع هروی (متوفی 1081 هـ ق) به شکل شکوهمندی درآمد که به شیوه شفیعایی مشهور شد تا این‌که در قرن دوازدهم به دست هنرمند با ذوقی چون درویش عبدالمجید طالقانی (1150-1185هـ ق) به کمال رسید و اکنون نیز سبک و شیوه ایشان پیروان زیادی دارد.ایشان با این‌که 35 سال بیشتر عمر نکرد ولی آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. در قرن سیزدهم نیز یکی دیگر از بزرگان شکسته نستعلیق به نام علی‌اکبر گلستانه(1274-1319 هـ ق ) در آسمان شکسته نستعلیق درخشید و پیروان فراوانی به جا گذاشت. از معاصرین این خط می‌توان به اساتیدی مانند استاد کابلی، استاد عطارچیان، استاد مشعشعی، استاد رسولی، استاد ملک‌زاده استاد حیدری و..... نام برد.

خوش‍نویسی و فناوری‌های رایانه‌ای

به نظر من فناوری‌هایی مثل نرم‌افزارهای رایانه‌ای و اینترنت و فضای مجازی باعث پیشرفت خوشنویسی شده که خوشنویسان بهتر و راحت‌تر می‌توانند به خلق آثار و ترکیبات متعددی بپردازند. مخصوصا فضای مجازی مثل تلگرام، اینستاگرام و... این امکان را به علاقه‌مندان هنر خوشنویسی قرارداده از این جهت که اساتید از آثاری که می‌نویسند فیلم یا عکس گرفته و در فضای مجازی در اختیار عموم قرار می‌دهند. بنده به‌عنوان مدرس دانشگاه، سرمشقی که برای دانشجویان می‌نویسم از این سرمشق‌ها فیلم می‌گیرند و برای تمرین خودشان بارها این فیلم را می‌بینند و به تمرین می‌پردازند. از دیگر طرفی نیز باعث پسرفت خوشنویسی شده که کاتبانی که با دست آثار و یا کتابی را می‌نوشتند در حال حاضر بیشتر از نرم‌افزارهای رایانه‌ای انجام می‌شود که در حقیقت به ضرر جامعه خوشنویسی شده است.

مدرس خوشنویسی و استاد دانشگاه