هر همسایه یک شریک

الگوهای سیاست همسایگی به دو رویکرد روشی و موضوعی تقسیم می‌شوند؛ رویکرد روشی را می‌توان به سه رویکرد کلان، میانی و خرد تقسیم کرد. رویکرد کلان راهبرد کلان یک کشور با همسایگان خود را بیان می‌کند، رویکرد میانی به تقسیم‌بندی منطقه‌ای می‌پردازد و رویکرد خرد، سیاست‌های مختص به هر یک از همسایگان را بیان می‌کند.

سیاست‌ها در عالم واقع تلفیقی از این روش‌هاست، رویکرد موضوعی انتخاب سیاست‌ها براساس موضوع است، مثلا سیاست همسایگی اقتصادبنیان. چین سیاست همسایگی‌اش اقتصاد بنیان است، اما روسیه سیاست همسایگی ژئوپلتیک‌بنیان دارد.

در سیاست خارجی همه کشورها، سیاست همسایگی یکی از سرفصل‌های سیاست خارجی است که اهمیت بسیار دارد، البته شاید اهمیت آن برای همه کشورها یکسان نباشد. امروزه برای هرکدام از مجموعه‌هایی مانند اتحادیه اروپا و چین، همسایگی از منظری مهم است، از آن جهت که اروپا با مجموعه کشورهایی که احتمالا مهاجر بسیاری دارند همسایه است، بنابراین به دنبال این است که سیاست‌هایی داشته باشد که جمعیت کشورهای همسایه را در درون خود تثبیت کرده و قصد مهاجرت به اروپا را نداشته باشند. سیاست همسایگی همچنین برای چین مهم است، چرا که راهبرد کلانش توسعه اقصادی است و با بسط و گسترش توسعه اقتصادی همسایگان را برای تبدیل‌شدن به بازارهایی برای خرید کالاهای تولیدی‌اش و فراهم ساختن بازار اقتصادی خوب ترغیب می‌کند.

سیاست همسایگی همچنین برای روسیه مهم است چرا که تعداد قابل توجهی از همسایگانش کشورهایی هستند که قبلا بخشی از خاک شوروی و جزو کشورهای مشترک‌المنافع بودند و حفظ آنها به عنوان کشورهای اقماری برایش مهم است.

برای جمهوری اسلامی ایران هم سیاست همسایگی مهم است، چرا که پس از چین دومین کشوری است که دارای این تعداد همسایه در اطرافش است؛ ایران 15 همسایه دارد. ما دارای همسایگانی بسیار ناهمگن در اطراف خود هستیم و همچنین به لحاظ تنوع زیست‌بوم منطقه‌ای نیز تنوع زیادی بین همسایگان خود داریم. در شمال ایران آسیای میانه را داریم که امتداد فرهنگی و تمدنی ایران در گذشته محسوب می‌شد و در غرب ترکیه و قفقاز و در جنوب و جنوب غربی خلیج فارس را داریم که فرهنگ در مفهوم دینی و مذهبی آن وجود داشته است.

امروز در شرایطی هستیم که در مواجهه با قدرت‌های جهانی هستیم که از انقلاب ناراضی هستند و با گذشت 40 سال هنوز نتوانسته اند با ایران کنار آیند. در فضای سخت تحریم امروز، یکی از راه‌های مقابله با تحریم، همسایگان هستند.

به نظر می‌رسد ایران باید بتواند برای هر منطقه‌ای که با آن محصور شده رویکرد راهبردی کلان داشته باشد و با کشورهای آن منطقه رابطه برقرار کند. یکی از این مناطق شمال آسیای مرکزی و قفقاز است، بنابراین بهتر است برای این منطقه رویکرد ژئوفرهنگی در نظر گرفته شود. البته در نظر گرفتن این رویکرد به این مفهوم نیست که موارد دیگر اولویت ندارند بلکه به این مفهوم است که در هر منطقه‌ای موضوعی اولویت دارد. لذا با توجه به اهمیت سیاست همسایگی به نظر می‌رسد ایران می‌تواند معیار خود را «هر همسایه یک شریک» قرار دهد و اعلام کند همه همسایگان را شرکای خود می‌داند و با همسایگانش به مثابه شرکای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی وارد تعاملات گسترده باشد.

لازمه آن، این است که دیپلماسی کشور در رویکرد فعال و پویا در قالب سیاست کلان با اعضای آن منطقه وارد تعاملات، تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهای چند جانبه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و... شود تا این شعار هر همسایه یک شریک بتواند موفق شود.

دکتر محمد باقر خرمشاد/ استاد دانشگاه