روزنامه نمی‌میرد

در این راستا به گفت‌وگو با علی‌اکبر رزمجو، دکتر ارتباطات و عضو هیات علمی دانشکده ارتباطات و رسانه دانشگاه صداوسیما نشستیم و از جایگاه کنونی رسانه‌های سنتی در کشور پرسیدیم.

وضعیت امروز ارتباطات را در کشور چطور ارزیابی می‌کنید؟ عده‌ای معتقدند ظهور و حضور رسانه‌های ارتباطی جدید و شبکه‌های اجتماعی، مخاطبان را از رسانه‌های سنتی چون مطبوعات، رادیو و تلویزیون دور کرده است و نگرانند که مبادا ادامه این روند موجب حذف و نابودی رسانه‌های سنتی‌تر شود. نظر شما در این خصوص چیست؟

از مهم‌ترین نکات مورد بحث در ارتباطات امروز، همین روند تطور تکنولوژیک ارتباطات است. وقتی انسان با این تنوع گونه‌های ارتباطی جدید مواجه می‌شود، ممکن است مثل شما همین نکته به ذهنش متبادر شود که نکند این گونه‌های جدید، گونه‌های ارتباطی قبلی را پس بزند و از میدان به در کند. از نگاه من، این نظریه باطل است. شیوه‌های مختلف ارتباطی، اختراعات جدید در زمینه رسانه و پیدایش وسایل ارتباطی نوین و ظهور شبکه‌های گوناگون اجتماعی، قابلیت‌هایشان به گونه‌ای نیست که مخاطبان را نسبت به ارتباطات سنتی قبلی دلزده کند؛ اتفاقا هر کدام از این اختراعات و اتفاقات تکمیل‌کننده پروسه قبلی‌شان است و بر این اساس اگر رادیو، تلویزیون و مطبوعات را به عنوان رسانه‌های قبلی در نظر بگیریم، می‌بینیم که این رسانه‌ها بخوبی از امکانات جدید بهره جسته‌اند و درواقع این وسایل و ارتباطات به کمکشان آمده‌اند.

این به معنای دگرگون شدن تعریف رسانه‌های سنتی نیست؟

نه، به هیچ عنوان. این رسانه‌ها هویت خودشان را حفظ می‌کنند و در کنارش از امکانات جدید هم بهره می‌برند. این به معنای نفی نیست و امکانات جدید کمک می‌کند تا رسانه‌های سنتی پیامشان را رساتر منعکس کنند و به مخاطبان برسانند. درنتیجه این‌که بستر پیام‌رسانی بیشتر فراهم می‌شود و شکل و قالبی جذاب و جدید می‌یابد. البته نباید فراموش کرد که در چنین شرایطی رسانه‌های سنتی نمی‌توانند بر همان ساختارهای پیشین پیش بروند و تغییری نکنند. به عنوان مثال، رادیو و تلویزیون در تولید و پخش برنامه‌های جدید باید ساختارهای قبلی‌شان را قدری منعطف‌تر کنند و همسو با بسترهای جدید پیش بروند.

در این میان مطبوعات و رسانه‌های سنتی چاپی چه وضعیتی دارند؟ این رسانه‌ها باید چه رویکردی را در پیش بگیرند؟ آیا می‌توانند همچنان با همین فرمت کاغذی‌شان ادامه حیات دهند؟

این وضعیت درخصوص رسانه‌های چاپی هم صادق است. زمانی کسی فکرش را نمی‌کرد که اتاق خبر آنلاین داشته باشیم و صرفا تحریریه‌ای داشتیم که از سردبیر و دبیر و خبرنگار تشکیل شده بود. منتها از زمانی که مطبوعات به سمت الکترونیکی شدن پیش رفتند، واهمه‌ای در جامعه ایجاد شد. عده‌ای ترسیدند مبادا لمس نکردن کاغذ، مخاطب را فراری بدهد و رغبتشان را برای خواندن مطالب کم کند. اتفاقا بسیاری از افرادی که از قدیم خواننده مطبوعات بوده‌اند، هنوز دوست دارند روزنامه‌ها و مجله‌ها را ببینند و تورق کنند.

در یک نگاه کلی مخاطبان امروز مطبوعات را به چند دسته می‌توان تقسیم کرد؟ هر دسته چه ویژگی‌هایی دارند؟

اولین گروه مخاطبان مطبوعات همان‌طور که گفتم، مخاطبان قدیمی هستند. ما هنوز این گروه از مخاطبان سنتی را داریم که با این شیوه، خبرهای موردنظرشان را دنبال می‌کنند و به دنبال شکل فیزیکی مطبوعات هستند، نه قالب الکترونیکی آن. روزنامه‌خوانی در میان این افراد به یک عادت تبدیل شده است و حاضر به دست کشیدن از آن نیستند. البته عده دیگری هم هستند که با شکل‌های الکترونیکی ارتباط بیشتری دارند. این افراد کنشگر و به دنبال تحلیل‌هستند و وقتی مطالب یک روزنامه را به صورت اینترنتی روی وب می‌خوانند، می‌توانند در همان لحظه صفحه دیگری را هم باز کنند و درخصوص مطالبی که خوانده‌اند به جست‌وجوی بیشتر بپردازند. دسته سوم گروهی هستند که مراجعه‌شان به مطبوعات برای سرگرمی است و این افراد بیشتر صفحات حوادث را می‌خوانند، جدول‌ حل می‌کنند و رویکرد تفننی دارند؛ مخاطبان عام که نگاهشان به مطالب مطبوعات متناسب با نیازشان است. این گروه هم با دیجیتالی شدن روزنامه‌ها می‌توانند به مطالب گسترده‌تری مراجعه کنند و سراغ روزنامه‌های مختلف بروند تا آن نیاز را پیدا کرده و بخوانند.

پس شما موافق حرکت رسانه‌های سنتی و مطبوعات به سمت استفاده هرچه بیشتر از فضاهای مجازی هستید؛ درست است؟ با این حال به نظر شما استفاده مخاطبان از فضاهای جدید رسانه‌ای لازمه چه پیش‌شرط‌هایی است؟ آیا هر کسی با هر سطح سواد و دانشی می‌تواند براحتی از این شکل‌های جدید ارتباطی بهره بجوید؟

بله، نگاه من به رسانه‌های جدید مثبت است. سرعت تطورات تکنولوژیک را نمی‌توان نادیده گرفت یا رد کرد، اما نکته‌ای که در میان قابل توجه است، بحث سواد رسانه‌ای و لزوم آموزش آن به مخاطبان است. همان‌طور که مخاطب در مواجهه با رادیو و تلویزیون می‌داند هر برنامه‌ای مورد نیازش نیست و لازم نیست وقتش را برای دیدن تک‌تک برنامه‌ها تلف کند، در فضای مجازی هم دانستن همین عامل لازم است و مخاطب باید خودش تشخیص بدهد که واقعا چه نیازهایی دارد و رسانه‌های مورد مراجعه‌اش کدامند.

وظیفه روزنامه‌نگاران و اصحاب جراید در این بین چیست؟ فناوری‌های جدید چقدر کار را برایشان راحت‌تر کرده‌ است؟

به عکس، کار برای شما روزنامه‌نگاران سخت شده است. هر روزنامه‌نگاری می‌داند مطلبی که بنویسد تا آخر به رزومه‌اش وصل خواهد شد و فقط یک جست‌وجو کافی است تا پیشینه کاری یک فرد برای دیگران مشخص شود. رسانه‌های نوین و فضاهای مجازی، کارها را منسجم کرده و نظم می‌دهد و درعین حال مسیر آینده هر فرد را هم روشن می‌کند. حتی اگر فرد خودش اصول و عقایدش را گم کند، مخاطبان هنوز یادشان هست و با یک جست‌وجوی ساده می‌توانند عقاید او را پیدا کنند.

در صحبت‌هایتان به اهمیت وجود سواد رسانه‌ای و آموزش آن اشاره کردید. شما متولی اصلی آموزش سواد رسانه‌ای را در جامعه چه نهادی می‌دانید؟ آیا باید منتظر بمانیم تا مردم خودشان به این سواد رسیده و آن را کسب کنند؟

بحث سواد رسانه‌ای جدی است و باید درخصوصش صحبت کرد. در شرایط کنونی همپای پیشرفت‌های تکنولوژیک ارتباطی و پا به پای اختراعات، ابداعات و نوآوری‌هایی که در زمینه پیام‌رسانی شکل می‌گیرد، مخاطبان ما هم دچار طیف‌های گوناگونی شده‌اند. قبلا مخاطبان فقط فعال و غیرفعال بودند، اما اکنون دسته‌بندی‌های مختلفی یافته‌اند و در بعدهای گوناگون تقسیم می‌شوند. این تاثیر رسانه‌هاست که مخاطبان را به این دسته‌بندی‌ها تقسیم کرده و این، سرعت و تنوع رسانه‌ها را می‌رساند. در چنین شرایطی باید بحث سواد رسانه‌ای راه بیفتد و در سطح کشور یک مرکز منسجم و قرارگاه رسانه‌ای شکل بگیرد تا به آموزش فعالیت‌های مجازی بپردازد. شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای فضای مجازی ازجمله این نهادها هستند. البته سازمان صداوسیما هم دیگر نهادی است که با توجه به حجم مخاطبانی که دارد، می‌تواند در این قضیه وارد شود و به آموزش و کنترل رفتارهای مجازی بپردازد. من پیشنهاد می‌کنم یک نهاد و متولی کلی در شورای انقلاب فرهنگی کشور یا کمیسیون فرهنگی مجلس شکل بگیرد و بعد سازمان‌های مختلفی چون سازمان صداوسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر سازمان‌ها هرکدام بخشی از این ماجرا را به‌عهده بگیرند.

نقش وزارت آموزش و پرورش به چه صورت است؟ بهتر نیست آموزش را برای نسل جدید هم جدی بگیریم؟

قطعا همین‌طور است و باید به کودکان نگاهی ویژه داشت. الان می‌بینیم که بسیاری از کودکان از سنین خیلی پایین از وسایل ارتباطاتی جدید استفاده می‌کنند و در معرض این وسایل قرار دارند. وقتی بچه‌ها می‌توانند از سن پایین از این وسایل استفاده کنند، لازمه‌اش این است که آموزششان هم جدی گرفته شود و از دوران ابتدایی و حتی زودتر از آن در دوران مهدکودک، آموزش‌هایی در این زمینه صورت بگیرد. حتی پیشنهاد می‌کنم وزارت آموزش و پرورش کتابی برای آموزش سواد رسانه‌ای در نظر بگیرد و در مدارس تدریس کند. دانشگاه‌هایمان هم در دروس عمومی‌شان سواد رسانه‌ای را جدی بگیرند و واحدی را به این مهم اختصاص بدهند.

دشواری کار برای روزنامه‌نگاران

امکانات جدید کمک می‌کند تا رسانه‌های سنتی پیامشان را رساتر منعکس کنند و به مخاطبان برسانند

اتفاقا بسیاری از افرادی که از قدیم خواننده مطبوعات بوده‌اند، هنوز دوست دارند روزنامه‌ها و مجله‌ها را ببینند و تورق کنند

نگاه من به رسانه‌های جدید مثبت است. سرعت تطورات تکنولوژیک را نمی‌توان نادیده گرفت یا رد کرد، اما نکته‌ای که در این میان قابل توجه است، بحث سواد رسانه‌ای و لزوم آموزش آن به مخاطبان است

کار برای روزنامه‌نگاران سخت شده است. هر روزنامه‌نگاری می‌داند مطلبی که بنویسد تا آخر به رزومه‌اش وصل خواهد شد و فقط یک جست‌وجو کافی است تا پیشینه کاری یک فرد برای دیگران مشخص شود

پیشنهاد می‌کنم یک نهاد و متولی کلی در شورای انقلاب فرهنگی کشور یا کمیسیون فرهنگی مجلس شکل بگیرد و بعد سازمان‌های مختلفی چون سازمان صداوسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر سازمان‌ها هرکدام بخشی از این ماجرا را به‌عهده بگیرند