تحلیل برگ برنده مطبوعات در برابر مجازی‌ها

وضعیت امروز مطبوعات سنتی و کاغذی را در تقابل با فضای نوظهور مجازی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ یکی دو سالی است عده‌ای در کشور مدام نسبت به وضعیت مطبوعات و آینده‌اش ابراز نگرانی می‌کنند و معتقدند رشد و گسترش هر چه بیشتر فضای مجازی ممکن است باعث از بین رفتن مطبوعات در کشور شود. شما این نظریه را قبول دارید؟ دلیل همه‌گیر شدن رسانه‌های مجازی و اقبال مردم به استفاده هرچه بیشتر از آن برای رفع نیازهای خبری را در چه می‌دانید؟

به عقیده من این صحبت‌ها نظریه نیستند، فقط به منزله نوعی نظر هستند و اظهارنظرهای افراد را در رابطه با موضوع مورد نظر می‌رسانند. این روزها علمای علم ارتباطات هر کدامشان نظرات و شبه‌نظراتی دارند. به طور کلی هر یک از وسایل ارتباط جمعی با روی کار آمدنشان دوران اوجی داشتند و بعد با آمدن وسیله جدید رو به اضمحلال رفتند و لذا این اولین بار نیست که می‌بینیم با آمدن یک رسانه جدید، فضای کار و فعالیت رسانه‌های قبلی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. قبلا وقتی رادیو آمد، روی روزنامه تاثیر گذاشت و خود رادیو هم با ظهور تلویزیون دوران سلطه‌اش را از دست داد. موج استفاده از اینترنت هم در کشور به همین صورت است و فقط این بار در این فضای جدید، قدری شدت و حدت بیشتر را شاهدیم.

دلیل این قضیه در چیست؟ به هر حال نمی‌توان این موضوع را انکار کرد که فضای رسانه‌های سنتی و بویژه مطبوعات تا حد زیادی تحت تاثیر قرار گرفته است و برخی از مخاطبانشان را از دست داده‌اند.

هیچ رسانه جدیدی به طور کامل نمی‌تواند رسانه‌های قبلی را از دور خارج کند، بلکه فقط تاثیر و کاربردشان را کم می‌کند. متاسفانه در جامعه شاهدیم که تاثیر فضای مجازی، جایگاه رسانه‌های سنتی را این‌طور به خطر انداخته و باعث نگرانی‌شان شده است؛ در صورتی که در دیگر جوامع دنیا اوضاع به این شدت هم نیست. در ژاپن روزنامه آساهی‌شیمبون هنوز در هر شماره خود بیش از ده میلیون تیراژ دارد و اگر قرار به حذف مطبوعات سنتی بود، آنجا که زودتر از ما به فناوری اینترنت دسترسی پیدا کرده‌اند؛ پس باید آمار روزنامه‌خوانی هم کاهش پیدا می‌کرد، اما این‌طور نشد. ژاپنی‌ها به دلیل فرهنگ بالا و باورهایشان و نیز این‌که اصولا مردمانی کتابخوان و اهل مطالعه هستند، توانسته‌اند تیراژ روزنامه‌هایشان را حفظ کنند و این قضیه در مقایسه با وضعیت ما بسیار عجیب است. جالب است بدانیم میزان کتابخوانی ژاپنی‌ها هم همچنان پایین نیامده و ملتی که کتابخوان باشد، روزنامه هم می‌خواند.

در نتیجه دلیل عمده روزنامه نخواندن در ایران را ضعف در مطالعه و کتابخوانی می‌دانید؟

بله. در ایران مشکل اینجاست که میزان کتابخوانی‌مان از همان ابتدا کم بوده و در سال‌های اخیر کمتر هم شده است. باید ابتدا بررسی کنیم که چرا تمایل مردممان به مطالعه پایین است و بعد به دنبال ارائه راهکار و آسیب‌شناسی باشیم.

در این میان فضای مجازی در کمتر شدن این میزان مطالعه چقدر دخیل است؟

نمی‌شود فقط فضای مجازی را مقصر بدانیم. آیا واقعا دلیل دیگری در کار نیست؟ عواملی چون فضا و قوانین مطبوعاتی، حقوق روزنامه‌نگار و تعریف او و انجمن‌های صنفی چقدر توانسته‌اند به کیفیت روزنامه‌های ما بیفزایند؟ از این رو اگر هم قرار است تحلیلی بر این وضعیت داشته باشیم، تحلیل‌مان باید چند متغیره باشد و نمی‌توانیم مشکل را فقط در آمدن فضای مجازی بدانیم چرا که متغیرهای دیگری هم در کارند و به جز تیراژ، مسائل دیگری را هم باید بررسی کرد. تیراژ کنونی روزنامه‌های ما در بیشتر مواقع بیش از 500 هزار نسخه در روز نیست و این رقم با آمار کتابخوانی و تیراژ کتاب‌هایمان هم تناسب دارد.

ضمنا عواملی چون بررسی میزان کیفیت روزنامه‌ها و روزنامه‌نگاران و این‌که اصلا چقدر روزنامه‌نگار حرفه‌ای در کشور داریم هم دخیل است. البته مشکل فقط مطبوعاتمان نیست. آمارها می‌گویند میزان تماشای تلویزیون هم در کشور پایین آمده است و در نتیجه مشکل جدی است. برایتان مثالی از پوشش اطلاع‌رسانی اخیر زلزله در کشور می‌زنم. پوشش خبری این واقعه در رسانه‌های گوناگون سنتی ما به چه صورت بود؟ چقدر توانستند به روز و دقیق عمل کنند؟ مردم نیازهای خبری دارند و به دنبال رسانه‌ای هستند که نیازهایشان را تامین کند.

عده‌ای معتقدند شاید بهتر است همسو با سلیقه جدید مخاطبان، ما هم در آینده سراغ شکل‌های تازه‌تر روزنامه‌نگاری برویم و از روزنامه سنتی و کاغذی به سمت روزنامه‌نگاری الکترونیک و اینترنتی حرکت کنیم. البته عده‌ای هم نسبت به این قضیه ابراز نگرانی می‌کنند و با دیدی نوستالژیک، نگران حذف خبر از روی کاغذ هستند. به نظرتان ورود به حوزه‌های جدید روزنامه‌نگاری و پیشرفت‌های ظاهری در قالب ارائه محتوا، می‌تواند مخاطبانمان را به ما برگرداند؟ شما با الکترونیکی شدن روزنامه‌ها موافق هستید؟

فرآیند تبدیل روزنامه کاغذی به الکترونیک، امری گذرا و تدریجی است. در ایران «اطلاعات» از اولین روزنامه‌هایی است که وارد فضای وب شد و بخشی از محتوایش را روی وب‌سایت بارگذاری کرد. الکترونیکی شدن روزنامه‌ها و گذر از کاغذ به وب، امری است که کاملا به عرضه و تقاضا بستگی دارد و باید با مخاطب‌شناسی و حرفه‌ای‌گرایی، به صورت تحلیلی مورد بررسی قرار گیرد. صاحبان هر روزنامه‌ای ابتدا باید ببینند مخاطبانشان کدام قالب را جذاب‌تر می‌دانند. دو روزنامه آساهی‌شیمبون و نیهان کوزای در کشور ژاپن مثال بسیار جالبی هستند. آنها چیزی حدود 20 برابر روزنامه‌های کشورمان تیراژ دارند. عده‌ای از مخاطبان این مطالب را از طریق نسخه‌های الکترونیک می‌خوانند و باقیشان هنوز مطالعه کاغذی را ترجیح می‌دهند. اگر نگرانیم که چرا میزان تیراژ مطبوعاتمان کم است، باید به طور جدی تحقیق کنیم و ببینیم چرا ورود فضای مجازی چنین تهدیدی را برای مطبوعات رقم زده است.

در علم ارتباطات نظریه‌ای وجود دارد به اسم تئوری استفاده و رضایت‌مندی. این نظریه می‌گوید مردم (مخاطبان) بر حسب نیازهایشان به دنبال اخبار و اطلاعاتی می‌گردند تا این نیازها را رفع کرده و باعث ایجاد احساس رضایت‌مندی در آنها‌ شود. امروزه مردم خبرهایشان را از فضای مجازی می‌گیرند، زیرا به این نتیجه رسیده‌اند که نیازشان همان است و محتوای فضای مجازی چیزی بوده که به دنبالش می‌گشتند.

اما شاهدیم که بخش عمده‌ای از اطلاعات و محتوای فضای مجازی و کانال‌های گوناگون را مطالب به‌اصطلاح «زرد» تشکیل داده‌اند و برخی‌شان هم مخاطب دارد. چطور می‌توان مخاطبان را نسبت به این اخبار حاشیه‌ای و بی‌فایده مطلع کرد و سطح نیاز و سلیقه‌شان را بالاتر برد؟

در فضای مجازی هم خبر خوب هست، هم خبر بد. کانال‌های خبری‌ای هست که خلاصه اخبار روز را بسرعت و به طور خلاصه در فواصل کوتاه زمانی منتشر می‌کنند و مخاطب می‌تواند در زمان‌های مرده‌ای مانند داخل تاکسی و در حال رفت و آمدش، این خبرها را بخواند و در جریان اخبار روز قرار بگیرد. مخاطبان می‌خواهند اخبار را در لحظه ببینند. فرض کنید در ساعت ده صبح حادثه‌ای بزرگ در کشور رخ بدهد. روزنامه‌ها تا روز بعد چاپ ندارند و انعکاس خبر آن واقعه به 22 ساعت بعد از وقوعش موکول می‌شود. پس در این بین تکلیف نیاز اطلاع‌رسانی مردم چه می‌شود؟ الان مدتی است که روزنامه‌ها از اخبار روز عقب می‌مانند و خبرهایشان بیات می‌شود.

در چنین شرایطی بهتر نیست روزنامه‌ها در عوض انتشار اخبار سراغ تجزیه و تحلیل و پیامدهای حادثه بروند و اخبار تکمیلی ارائه کنند؟

همین‌طور است. مردم تا روز بعد خبرها را بارها در کانال‌ها می‌بینند و دیگر برایشان تازگی ندارد. در چنین شرایطی روزنامه‌ها بهتر است سراغ انتشار اخبار و عکس‌های خبری و تحلیلی بروند و در تجزیه، تحلیل و سرمقاله، خود را نسبت به فضای مجازی پیشگام کنند. فضای مجازی به دلیل ذات تکنولوژیک و ماهیت جذابی که دارد، طبیعی است که تهدیدهایی را برای فضای رسانه‌های سنتی ما پدید آورده، اما طبیعی است که روزنامه‌ها تحلیل‌هایشان را تقویت و از این راه جایگاه خود را حفظ کنند.