زخم‌های ناسور زلزله

مردم غرب که از بیم زلزله و پس‌لرزه‌هایش خواب به چشم نداشتند یک چشمشان به فجایع پیش رو بود و یک چشمشان به شایعات که مثل سیل در شبکه‌های اجتماعی می‌خروشید و بذر نگرانی را حتی در دل مردم سایر نقاط نیز می‌کاشت.

عده‌ای بد کردند، نمک به زخم کشور پاشیدند و شدند ناشران اکاذیب، یک مشت شایعه‌پراکن دوست‌نداشتنی.

انگار همه‌شان بیدار بودند که زلزله آمد چون خیلی زود نوشتند 3 صبح قرار است در همدان نیز زلزله بیاید، دست را حتی فراتر گذاشتند و نوشتند این زلزله که نه انفجار بود و موج آزمایشی هسته‌ای.

عده‌ای هم نوشتند چون زلزله در مرز ایران و عراق روی داده بالگردهای امدادی رفته‌اند عراق و مردم خودمان مانده‌اند مستاصل.

گروهی دیگر نیز دست روی نقطه حساس ملت گذاشتند و روانشان را به بازی گرفتند وقتی نوشتند به حرکت درآمدن گسل زاگرس مقدمه‌ای است بر حرکت گسل تهران و آذربایجان که معنی ترسناکی داشت.

بعضی نشردهندگان شایعه اصلا معلوم نبود ذهنشان چطور به این موضوع قد داد که نوشتند بلیت هواپیمای کرمانشاه تا950 هزار تومان فروخته می‌شود، رقمی که قادر است چشم‌ها را چه در بحران و چه در غیربحران گِرد کند. ولی عده‌ای این کار را کردند و چه بد کردند.

اینها حتی به همه کسانی که در فضای مجازی بر سبیل اخلاق بودند و درست و بجا اطلاع‌رسانی کردند، بد کردند.

شایعه‌پراکن‌ها، دلسوزهای این فضا را زیر سایه خود بردند، کسانی مثل آن عده که با انتشار عکس بخاری‌های گازی و اتصالاتش به مردم مناطق زلزله‌زده یادآوری می‌کردند که مراقب انتشار گازمونوکسیدکربن و گازگرفتگی باشند، یا کسانی که در شبکه‌های اجتماعی نماز آیات را به مردم آموزش می‌دادند و همه کسانی که برای اهدای خون فراخوان می‌دادند و اگر کاری از دستشان برنمی‌آمد با انتشار پیام‌های تسلیت سعی در ابراز همدردی داشتند.

افسانه‌زدایی

حتی مرگ مظلومانه یک هموطن، دردناک است چه برسد به مرگ شبانه صدها نفر که حتما با ترس جان داده‌اند. زلزله یکشنبه‌شب آنقدر پر تألم بود که کرمانشاه رسما تا سه روز عزادار شد، ولی به مرور که آمار جانباختگان از مبادی رسمی اعلام شد، خیلی‌ها پرسیدند که چطور می‌شود تلفات زلزله ای 7.3 ریشتری، بسیار کمتر از زلزله‌های بم، منجیل و طبس باشد که کم‌ریشترتر از این بودند.

یکی از گمانه‌زنی‌هایی که رنگ و بوی شایعه در فضای مجازی داشت این بود که مردم در زمان وقوع زلزله سرپل ذهاب هنوز کاملا به خواب نرفته بودند و فرصت فرار داشتند، به همین علت کمتر صدمه دیدند؛ تحلیلی که از نگاه دکتر مسعود مجرب، پژوهشگر دانشکده فنی دانشگاه تهران دلیلش چیزی به‌جز این، و همه پچ‌پچه‌های عوام‌الناس است.

او به ما توضیح داد که در زلزله یکشنبه‌شب، خطر بالا بود و ریسک پایین، به این معنی که زلزله، 7.3 ریشتر قدرت داشت ولی در جایی رخ داد که دور از سکونتگاه‌های انسانی بود و خطر را کم می‌کرد. او همچنین به وقوع زلزله در عمق 11 کیلومتری زمین اشاره کرد و گفت وقتی عمق زلزله کم باشد پهنه تاثیرآن متمرکز و خسارت‌ها کمتر می‌شود.

اما این پژوهشگر، اخباری را که در فضای مجازی از وقوع پس‌لرزه‌های متعدد در مناطق زلزله‌زده خبر می‌داد را تائید کرد و توضیح داد که بعد از زلزله‌های بزرگ همواره وقوع پس‌لرزه‌های متعدد انتظار می‌رود که در استان کرمانشاه شاید تا یک ماه و بیشتر و با بزرگای 5.5 تا 6 ریشتر به دفعات تکرار شود.

مسعود مجرب با این حال مطالبی را که در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد و به دل ملت هول می‌انداخت که حرکت گسل زاگرس باعث بروز زلزله در تهران و آذربایجان می‌شود را رد کرد، حتی پوزخندی زد و گفت که زون زاگرس کاملا مجزاست و ربطی به هیچ گسلی ندارد، بویژه به تهران که در پهنه ایران مرکزی قرار دارد. او این را نیز اضافه کرد که اگر زلزله سرپل ذهاب در تهران احساس شده فقط به دلیل طول موج‌های بلندش بوده نه چیز دیگر.

کمک آری، شایعه‌پراکنی خیر

وقتی عده‌ای این جرقه در ذهنشان زده شد که پای شبکه‌های اجتماعی بنشینند و از آب گل‌آلودِ بحران، ماهی بگیرند و بنویسند که خسارت‌های مالی و جانی در کرمانشاه حاصل آزمایش‌های هسته‌ای و موشکی بوده، داشتند مرتکب جرم می‌شدند، سوا از این‌که داشتند تحلیلی نادرست ارائه می‌کردند.

از نظر علمی دکتر مجرب می‌گوید به این علت تحلیل غلطی داده‌اند که بشر تاکنون فقط توانسته تا عمق پنج کیلومتری زمین آن هم برای اکتشاف نفت نفوذ کند، بنابراین آزمایش هسته‌ای در عمق 11 کیلومتری زمین بیشتر شبیه جوک است.

اما وقتی عزیز نجف‌پور، کارشناس فضای مجازی با ما گفت‌وگو می‌کرد بیشتر بر مجرمانه بودن نشر اکاذیب در فضای مجازی تاکید داشت و می‌گفت در همه جوامعی که این فضا در آنها سامان یافته است، انتشار شایعه و دروغ عواقب حقوقی روشنی دارد، ضمن این‌که منابع خبری رسمی و قابل اعتماد در آنها فعالیت دارند که مردم براحتی می‌توانند خبر را از شایعه تمییز دهند. به گفته او، در چنین جوامعی وقتی وضعیتی بحرانی رخ می‌دهد نیز مشکلات کمتر است نه مثل ما که هرکسی هرخبر غلط و شایعه‌ای را بدون نگرانی از عواقبش منتشرمی کند. نجف‌پور می‌گوید اگر شایعه‌سازها از روی ناآگاهی چنین می‌کنند باید آموزش ببینند و راهنمایی شوند اما اگر از روی عمد کار می‌کنند باید با آنها برخورد شود.

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله اما حضور مردم در بحران‌های بزرگ مثل زلزله یکشنبه‌شب را از منظری دیگر تحلیل می‌کند و می‌گوید اگر از مردم برای یاری رساندن به آسیب‌دیده‌ها استفاده شود هم می‌تواند توجه عمومی به حادثه را برانگیزد و هم وحدت ملی و توجه به همنوع را بالا ببرد و به تقویت روحیه جمعی و بالا بردن سرمایه اجتماعی کمک کند.

اگر این جملات ملاک قضاوت باشد، غلغله در فضای مجازی و راه انداختن هیاهو درشبکه‌های اجتماعی فقط توان جمعی را کاهش می‌دهد و روحیه ملی را خدشه‌دار می‌کند، درحالی که انرژی‌های هدر رفته در راه تولید و نشر شایعه می‌تواند دستی را بگیرد و زخمی را مرهمی بگذارد.

مریم خباز - جامعه