جهت‌یابـی در نقشه مغـز

روش‌های ترکیبی نوین نقشه‌برداری از مغز

در فناوری نقشه‌برداری مغز، پژوهشگران به کمک فناوری‌های جدید، نه تنها به داده‌های جدیدی درباره ساختار مغز دست پیدا می‌کنند، بلکه با تشخیص سریع به درمان بیماری‌های مختلف کمک می‌کنند. علاوه بر این به کمک این فناوری می‌توان با شناخت نشانه‌های بروز بیماری‌ها و اختلالات، تا جای ممکن از میزان ابتلا به آنها کاست. دکتر احسان کامرانی، استاد مهندسی پزشکی دانشگاه شهید بهشتی و دبیر علمی کنگره نقشه‌برداری مغز، درباره روش‌های انجام نقشه‌برداری مغز به جام‌جم می‌گوید: روش‌های تصویربرداری از مغز و تکنیک‌هایی که ما به کمک آن بتوانیم فعالیت‌های مغز را به نحوی ثبت کنیم، پیش از این وجود داشته است. این تکنیک‌ها شامل پت اسکن (PET Scan)، سی‌تی‌اسکن،‌ ای‌ای‌جی (EEG) و اف‌ام‌آرآی (fMRI) است که از قبل وجود داشته و می‌توانستیم بخشی از فعالیت‌های مغز را ثبت و برای کار تشخیصی از آنها استفاده کنیم. وی ادامه می‌دهد: معمولا برای تشخیص بسیاری از بیماری‌ها و مشکلاتی که به‌طور خاص به مغز و اعصاب مربوط می‌شود، تشخیص بیماری‌های روان‌شناختی، علوم شناختی مغز و حتی برای کاربردهایی مثل ارتباط انسان با ماشین از این تکنیک‌ها استفاده می‌شود. هر کدام از این ابزارها قابلیت‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارد. ما با این هدف که پنجره‌ای را به فعالیت‌هایی که در مغز انجام می‌شود، باز کنیم ـ صرف نظر از این که از چه تکنیکی استفاده شود ـ به دنبال استفاده از روش‌های پیشرفته‌تر هستیم.

دکتر کامرانی درباره تکنیک‌های مورد استفاده در این روش می‌افزاید: یک دستگاه خاص برای تصویربرداری لزوما نمی‌تواند تصویر کاملی از فعالیت‌های مغز به ما ارائه دهد. به همین علت باید از تکنیک‌های پیشرفته‌تر استفاده شود و این تکنیک‌ها با توسعه روش‌های موجود قابل دستیابی است. برای مثال ما روش پت‌اسکن را توسعه را می‌دهیم تا اطلاعات بیشتری به‌دست آوریم. تکنیکی به نام مولتی‌مودال یا روش‌های چندگانه نیز وجود دارد که از تلفیقی از این روش‌ها برای تصویربرداری چندگانه از مغز استفاده می‌شود. مجموعه این روش‌های تصویربرداری، جمع‌آوری اطلاعات و خواندن داده‌های گرفته شده از مغز را نقشه‌برداری از مغز می‌نامند که به عنوان رشته‌ای نوین در جهان در حال توسعه است. وی تصریح می‌کند ایران نیز همپای کشورهای دیگر در این رشته نوین در حال پیشرفت علمی و عملی است.

درمان موثر با روش‌های تشخیصی نوین

هدف اصلی نقشه‌برداری مغز این است که اطلاعات فعالیت‌های مغز از جمله فعالیت‌های الکتریکی یا همودینامیکی را از مغز استخراج و پردازش کند.

دبیر علمی کنگره نقشه‌برداری مغز همین هدف را علت اصلی نقشه‌برداری مغز عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: نقشه‌برداری مغز یک روش تشخیصی پزشکی است و البته که یک درمان مناسب مستلزم یک روش تشخیصی مناسب است و به عبارتی تشخیص، مهم‌تر از درمان است. روش‌های نوین نقشه‌برداری مغز به درمان‌های موثر براساس تشخیص صحیح کمک می‌کند. اگر ما تصویر درستی از اطلاعات و اتفاقاتی که در مغز در حال رخ دادن است داشته باشیم، با تشخیص زودتر اختلالات، می‌توان از بسیاری از بیماری‌های مغز و اعصاب و روانشناختی جلوگیری کرد. به این ترتیب نقشه‌برداری مغز روشی تشخیصی است که نتایج آن در تشخیص و درمان بیماری‌ها به پزشکان کمک می‌کند. بعلاوه نقشه‌برداری مغز، روشی عملی برای کمک به بیمارانی است که از اختلالات روانشناختی و مغز و اعصاب رنج می‌برند. در کلینیک نقشه‌برداری مغز نیز بیمارانی مراجعه می‌کنند که به صورت داوطلبانه به روش‌هایی که متخصصان مرکز ارائه می‌دهند، با استفاده از تکنیک‌های نقشه‌برداری مغز کمک می‌کنند.

روش‌های تشخیصی در اولویت هستند

دکتر مجتبی زارعی، متخصص مغز و اعصاب و استاد دانشگاه شهید بهشتی درباره پژوهشکده علوم و فناوری‌های پزشکی دانشگاه شهید بهشتی که مسئولیت این پژوهشکده را بر عهده دارد، به جام‌جم می‌گوید: در این پژوهشکده فناوری‌های مورد نیاز توسعه پیدا کرده است. کار اصلی این پژوهشکده بیشتر با فناوری‌هایی که در پزشکی استفاده می‌شود و استفاده بهینه از فناوری است. در حوزه کار ما این فناوری‌ها شامل انواع فناوری‌های مربوط به تصویربرداری مثل ام‌آرآی، پت‌اسکن، سیگنال‌های مغزی مثل میدان مغناطیسی مغز، فعالیت‌های الکتریکی مغز و فناوری‌های پوشیدنی است. در این پژوهشکده کلینیک تحقیقات بالینی داریم که بیماران معاینه می‌شوند و از اطلاعات بیماران (بدون نام بردن از مشخصات شخصی بیمار) می‌توان برای ادامه تحقیقات استفاده کرد. در این کلینیک ارزش فناوری‌هایی که اختراع می‌شود، در محیط بالینی بررسی می‌شود.

دکتر زارعی می‌افزاید: از نظر تجهیزات، دستگاه‌ها و ابزارهایی که در این مرکز وجود دارد، مشکلی وجود ندارد و البته ساخت این دستگاه‌ها در داخل نیز مقرون بصرفه نیست،‌اما کاری که باید روی آن تمرکز کرد، استفاده از دانش و مهارت‌ متخصصان کشور است. به این ترتیب می‌توانیم از این فناوری برای تشخیص و رصد بیماری‌ها به شکلی که پیش از این نبوده است، کمک بگیریم. کاربرد تحقیقاتی این فناوری‌ها از کاربرد بالینی آن بیشتر است. البته که باید از فناوری برای خدمات رسانی به مردم استفاده شود، اما ما مرکز آکادمیکی هستیم که وظیفه تحقیق در زمینه تشخیص را در اولویت قرار داده‌ایم.

این متخصص مغز و اعصاب درباره دستگاه پت‌اسکن که یک فناوری تثبیت شده در دنیاست، ادامه می‌دهد: در مقایسه با کشورهای هم‌تراز تجهیزات ما در این حوزه ضعیف‌تر است. با توجه به صحبت‌های پروفسور کارلسون، استاد نقشه‌برداری مغز در دانمارک، درباره اهمیت استفاده از این دستگاه که در سال‌های اخیر توسعه یافته است، ما نیاز به بیش از 570 دستگاه در کشور داریم که اکنون فقط سه دستگاه استفاده می‌شود. وی در خصوص کار این دستگاه می‌گوید: پت‌اسکن، تصویربرداری مولکولی از بدن انجام می‌دهد که در انواع بیماری‌های سرطانی، مغزی، التهابی و دیگر بیماری‌ها تاثیرگذار است. نقشه‌برداری به این روش اطلاعاتی به ما می‌دهد که تقریبا مشابه دیگری در تجهیزات پزشکی ندارد. با این حال استفاده از این دستگاه نیاز به دانش دارد و موضوع مهم زیرساخت‌های علمی این فناوری است. برای مثال تعداد دستگاه‌های ام‌آرآی در کشور زیاد است، اما در بسیاری از مراکز بدرستی از آن استفاده نمی‌شود. در این ارتباط در حال فعالیت روی تقویت زیرساخت‌های علمی این فناوری و آموزش افراد هستیم. برای مثال در یک سال اخیر ده نفر از نخبگان ایرانی در خارج از کشور را جذب کردیم که اکنون در این زمینه فعال هستند.

تشخیص اختلالات گوش با نقشه‌برداری از مغز

تشخیص و درمان اختلال وزوز گوش از کاربردهای تهیه نقشه از مغز است. با تهیه این نقشه مشخص می‌شود، گوش افراد و ترکیب مغزی آنها در چه وضعی قرار دارد که باعث بروز این اختلال شده است.

دکتر سعید محمودیان، مدیر مرکز شنوایی و وزوز گوش تهران و استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران، درباره این اختلال شایع در سیستم شنوایی می‌گوید: وزوز گوش (تینیتوس) در حیطه علوم اعصاب شنوایی قرار می‌گیرد و از شایع‌ترین اختلالات سیستم شنوایی در حوزه گوش و حلق و بینی است که بالای 20 درصد جمعیت کشور ما و تقریبا مشابه همین آمار در دنیا با این اختلال درگیر هستند. این آمار در پزشکی چالش به‌شمار می‌رود، زیرا هزینه‌های بسیاری برای تشخیص و درمان این افراد صرف می‌شود و درمان موثری نیز برای این اختلال وجود ندارد. به همین دلیل تحقیق روی علل به وجود آمدن این اختلال یک کار مطالعاتی با ارزش است. ما در این روش سیستم عصبی شنوایی را به کمک تکنیک‌های نقشه‌برداری مغز و فعالیت‌های الکتریکی مغز مورد مطالعه قرار دادیم. تحقیق متمرکزی نیز در این زمینه از حدود چهار سال پیش آغاز شده است که با توجه به ارزیابی‌های عملکردی متوجه شدیم در افرادی که دچار وزوز هستند، بخش‌هایی از سیستم عصبی مرکزی از جمله حافظه، دچار اختلال شده است. این یعنی مغز و سیستم عصبی مرکزی افرادی که دچار وزوز گوش هستند، دائما با سیگنال‌هایی که پردازش می‌شود درگیر و اشغال است.

در حال حاضر بر اساس شواهد به دست آمده و ردپایی که در مرزهای دانش در حوزه علوم اعصاب شنوایی و نقشه‌برداری مغز وجود دارد، کار ما ادامه دارد. تحقیقات ما روی بخش‌های فیزیولوژیک است و قصد داریم شبیه‌سازی برای سیستم و رصد بخش‌هایی که تینیتوس را درگیر کرده، انجام دهیم. امیدواریم با پردازش سیگنال‌ها در حوزه اختلالات سیستم شنوایی به دستاوردهای بیشتری در کشور و جهان دست پیدا کنیم.

درمان به کمک تشخیص زود هنگام

بیماران زیادی هستند که از وزوز گوش در طول زندگی رنج می‌برند. تصور این که فردی صدایی را در سر و به صورت شبانه‌روزی بشنود بسیار سخت است. این صدا تمرکز، کار، خواب و سبک زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد و او را دچار انزوا می‌کند و عملکرد زندگی را تقلیل می‌دهد. پیشگیری از این عارضه مهم‌ترین کاری است که می‌توان انجام داد. دکتر محمودیان درباره اهمیت پیشگیری از بروز این اختلال می‌گوید:‌ بهتر است افراد عوامل خطر این اختلال را بدانند. بسیاری از عوامل تهدیدکننده سیستم شنوایی می‌توانند با بروز وزوز گوش خود را نشان دهند. در ادامه این اتفاق فرد مبتلا به یک کم‌شنوایی می‌شود که موذی‌وار جلو می‌رود و زمانی می‌رسد که دیگر نمی‌تواند ارتباط موثر با محیط اطراف برقرار کند.

آلودگی‌های صوتی، استفاده نادرست از ابزارهای صوتی و هندزفری‌های غیراستاندارد، خطر ابتلا به وزوز گوش و کم‌شنوایی را بالا می‌برد و به نوعی پیرگوشی زود هنگام حتی در سنین پایین ایجاد می‌کند. اگر فردی در حال گوش کردن به موسیقی با هندزفری باشد و صدای موسیقی در محیط اطراف شنیده شود، حتما فرد دچار آلودگی صوتی است و در درازمدت به گوش صدمه وارد می‌شود. استفاده نادرست از داروها و مواد دارویی مثل آنتی بیوتیک‌ها، احتمال ابتلا به وزوز گوش را بالا می‌برد. اضطراب‌ و استرس‌ زیاد نیز درجه ابتلا به وزوز گوش را بالا می‌برد. در مرکز شنوایی و وزوز گوش تهران، متخصصان علاوه بر مطالعات شناختی روی این اختلال، در زمینه تشخیص و درمان وزوز گوش نیز فعالیت می‌کنند.

سپیده شعرباف