چرخش مواضع و تغییر ائتلاف‌ها

در نتیجه این تحولات،‌دولت‌های منطقه و قدرت‌های فرامنطقه ای، متناسب با منافعی که از دل این تحولات جست‌وجو می‌کردند، به موضعگیری پرداختند و برای دستیابی به اهداف و منافعشان، یارگیری برای شکل دادن اتحاد و ائتلافی قدرتمند ضدرقبای خود را آغاز کردند. از این رو، دسته بندی‌ها و ائتلاف‌های منطقه‌ای جدیدی در خاورمیانه ظهور کرد که طی هفت سال گذشته برای مدیریت و هدایت تحولات منطقه، منطبق با طرح‌های کلان و راهبردی خود، با یکدیگر در رقابت بودند.

در این میان، دو ائتلاف عمده شکل گرفت که عبارت بود از ائتلاف آمریکا، عربستان، ترکیه و رژیم صهیونیستی و ائتلاف روسیه، ایران و سوریه. منازعه این دو ائتلاف برسر شکل دادن نظم جدید منطقه‌ای بود. بر این اساس،‌ از یک سو تلاش داشتند با تاثیر‌گذاری بر تغییرات و تحولات کشورهای منطقه، اهداف خود را عملی سازند. این رقابت‌ها در کشورهای مختلف از جمله بحرین، سوریه، یمن، عراق نمود و بروز یافت، اما بیش از هر جا در سوریه به شکل برجسته مطرح شد. ائتلاف آمریکا، عربستان، ترکیه و رژیم صهیونیستی، تلاش کردند با ساقط کردن دولت بشار اسد، وضعیت این کشور و منطقه را تغییر دهند و در این راه حتی از مداخله نظامی و حمایت از گروه‌های تروریستی و غیرقانونی سود جستند. در مقابل ائتلاف روسیه، ایران و سوریه برای حفظ دولت بشار اسد وارد میدان شدند و ضمن مقابله با اقدامات ائتلاف رقیب به رویارویی با گروه‌های تروریستی و غیرقانونی که با دولت اسد می‌جنگیدند، پرداختند.

ائتلاف‌های رقیب سعی می‌کردند، با محدود سازی نقش رقبا، نظم مورد نظر خود را ایجاد کنند. ائتلاف آمریکا، عربستان، ترکیه و رژیم صهیونیستی، با تمرکز بر محدودسازی نقش رقبا بویژه ایران در منطقه، سیاست‌های گسترده‌ای را اجرایی کردند. در این راه در کنار اقدامات سیاسی، فشارهای اقتصادی، تهدیدهای نظامی، و عملیات رسانه‌ای و ایجاد موج ایران هراسی، حتی موضوع ایجاد ناتوی عربی برای مهار ایران را پیش کشیدند. در مقابل ائتلاف روسیه، ایران و سوریه با انسجام بخشی به همکاری‌های خود از یک سو و تلاش برای جلب همکارهای بین‌المللی و ایجاد شکاف در صفوف رقیب در صدد خنثی سازی اقدامات و عملیات‌های ائتلاف رقیب برآمدند.

بعد از گذشت سال‌ها رقابت بین دو ائتلاف عمده، با تحولات جدید منطقه و رفت و آمدهایی که صورت می‌گیرد،‌ به نظر می‌رسد ائتلاف آمریکا، عربستان، ترکیه و رژیم صهیونیستی، دچار تزلزل و گسست شده است. اعضای این ائتلاف که در تلاش برای ایجاد نظم مورد نظر خود در منطقه ناکام مانده‌اند، نه تنها در دستیابی به اهداف مشترک ناامید شده‌اند، بلکه اهداف مشترکی را که آنها را در کنار هم جمع می‌کرد، از دست داده‌اند. نشانه‌های این تزلزل زمانی آغاز شد که ترکیه از این ائتلاف فاصله گرفت. اختلافات اعضای شورای همکاری خلیج فارس بویژه دعوای قطر و عربستان، نمود دیگر این تزلزل و شکاف بود.

طی هفته‌های اخیر نیز دیدار سران و مقامات بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خاورمیانه، حکایت از بیشتر شدن این تزلزل و شکاف‌ها دارد. سفر ملک سلمان، پادشاه عربستان به روسیه یکی از این دیدارهاست. این سفر اولین سفر پادشاه عربستان به مسکو در تاریخ روابط این دو کشور معرفی شده است. در این سفر، شاه سعودی به همکاری با روسیه برای کمک به حل بحران‌های منطقه تاکید کرد. این سفر و مواضع اتخاذ شده، حاکی است، سعودی‌ها که تاکنون در صدد مسدود سازی نقش روسیه به‌عنوان عضو ائتلاف رقیب بودند، نقش و قدرت این کشور برای تاثیر‌گذاری بر تحولات منطقه را پذیرفته و برای جلب همکاری با آن تلاش می‌کنند.

دیدارهای مقامات ارشد نظامی ایران و ترکیه و دیدار اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه از ایران، نشان دیگری از دور شدن اعضای ائتلاف آمریکا، عربستان، ترکیه و رژیم صهیونیستی از یکدیگر است. دیدار سران و مقامات ترکیه و ایران، نزدیکی بیشتر این دو کشور را نشان می‌دهد. آنها که هر یک در ائتلاف‌های قبلی با یکدیگر رقابت و از محدودسازی نقش یکدیگر حمایت می‌کردند، اینک به همکاری با یکدیگر روی آورده‌اند. این مواضع، گویای حرکت آنها به سمت همکاری‌های هر چه بیشتر به جای رقابت با یکدیگر است. این تغییرات را باید چرخش مهم در مواضع بازیگران موثر در منطقه تفسیر کرد و آن را نشانه ظهور دسته‌بندی‌ها و ائتلاف‌های جدید دانست؛ دسته‌بندی‌هایی که ائتلاف‌های پیشین را دگرگون و بی‌اثر می‌سازد. برخی را از بین می‌برد و برخی را با ماهیت و اهداف جدیدی به پیش می‌راند.

دکتر حاکم قاسمی

عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)