سینمای مستند؛ تصویر عینی از معضلات اجتماعی

خوشبختانه امروز مردم ما شناخت خوبی نسبت به سینمای مستند پیدا کرده‌اند و کم‌کم تماشای این‌گونه آثار را در سبد فرهنگی خود قرار داده‌اند، اما ظاهرا برخی از مدیران ذی‌ربط هنوز هم دچار سوءتفاهم‌هایی در این باره هستند و حمایت و سرمایه‌گذاری در این حوزه را بیهوده تصور می‌کنند. بی‌شک اگر تصمیم‌گیرندگان این عرصه، سینمای مستند جهان را دائما پیگیری کنند به این مهم می‌رسند که سینمای مستند چنانچه قدرتمند و با استانداردهای لازم گام بردارد توانایی التیام بسیاری از دردهای اجتماع را دارد.

جام‌جم در گزارش پیش رو سعی دارد در گفت‌وگو با برخی از مستندسازان به آسیب‌شناسی سینمای مستند بپردازد.

سینمای مستند جلوتر از سینمای داستانی

محمدرضا لطفی کارگردان و مستند‌ساز، سینمای مستند را جلوتر از سینمای داستانی دانست و به جام‌جم گفت: به اعتقاد من سینمای مستند ما خیلی جلوتر از سینمای داستانی‌مان است. یعنی به لحاظ جسارت، سوژه‌یابی، تکنیک و حتی ساخت، چندین گام از سینمای داستانی جلوتر و به اجتماع نزدیک‌تر است. در یکی دو سال پیش و در نهمین دوره جشنواره حقیقت من داور بخش مستندهای نیمه بلند بودم و بعضا دیدم فیلم‌هایی که هر چند فیلمسازان شناخته شده‌ای نداشتند، اما به قدری زیبا و جسور بودند که آدم را به حیرت وا می‌داشتند.

کارگردان «روایت ناپدید شدن مریم» توضیح داد: در اینجا بحث توزیع و نمایش فیلم‌های مستند است که مشکل دارد. سینما و کلا هر محصولی سه ضلع دارد؛ تولید، عرضه و خریدار که در سینما می‌شود تولید، پخش و مخاطب. به نظرم بزرگ‌ترین مشکل سینمای مستند ما در قسمت پخش آن است، چون ما همیشه به فکر تولید هستیم. در حالی‌که ما تولید به اندازه کافی داریم، اما پخش خوبی نداریم. در حال حاضر مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی فقط در حال تولید است و اگر حمایتی هم در کار باشد حمایتی در جهت تولید است. چرا حمایتی در جهت پخش و توزیع نیست؟ وقتی نگاه به سیستم پخش وجود ندارد مخاطب هم نمی‌تواند ارتباطی با آن برقرار کند، چون با آن آشنا نیست و این معضلی است که همواره در طول تاریخ سینمای ما وجود داشته است. در چنین فضایی تا از سینمای مستند اسم برده می‌شود مخاطب به یاد فیلم‌های راز بقا و حیات وحش می‌افتد، در صورتی‌که فیلم مستند تنها این نیست.

او بیان کرد: چند وقتی است باشگاه فیلم مستند را در فرهنگسرای گلستان راه‌اندازی کردم و بیشتر تلاشم را می‌کنم که مردم را برای یک دفعه به سالن بکشانم. چون مطمئنم اگر مردم یک دفعه بیایند و نگاهشان به سینما عوض شود برای بار دوم هم می‌آیند. مردم ما تصویر و شناخت درستی از سینمای مستند ندارند. این مشکل البته روزی در مورد تئاتر هم وجود داشت که چند سالی است خوشبختانه ذائقه و ذهنیت‌شان عوض شده است. می‌خواهم بگویم مشکل عمده سینمای مستند پخش و نحوه توزیع فیلم‌های مستند است.

لطفی با تاکید بر این‌که ما سینمای مستند را بدرستی نمی‌شناسیم خاطرنشان کرد: مستند گونه‌های مختلفی دارد.

گزارش یک گوینده خبر از فلان شهر یا فلان اتفاق، مستند خبری یا مستند گزارشی است، اما مستند سینمایی جنس متفاوتی دارد که مخاطب خاص‌تری را می‌طلبد و باید در سالن سینما نمایش داده شود. گونه‌ای از مستند که باید در تلویزیون نمایش داده شود (مستندهای تلویزیونی) بسیار کمک می‌کند به این‌که ذائقه مخاطب را بسازد. کشورهایی که دارای صنعت سینمایی هستند بدرستی می‌دانند که اساسا جایگاه هر مستندی کجاست، اما متاسفانه ما اساسا سینمای مستندمان را بدرستی نمی‌شناسیم.

چرخه نادرست سینمای مستند

شهرام میراب اقدم که با ساخت مستند «گرمابان» دیپلم افتخار سی‌امین جشنواره‌ بین‌المللی فیلم کوتاه تهران را دریافت کرد، در گفت‌وگو با جام‌جم خاطرنشان کرد:‌‌ بزرگ‌ترین مشکلات سینمای مستند، نحوه عرضه و اکران فیلم‌های مستند و همچنین سرمایه اولیه در جهت تولید است. ما سینمایی داریم به نام سینمای مستند که به نظرم در حال حاضر چرخه‌ای نادرست دارد و مدیران مربوط می‌توانند این چرخه را به حالتی درست درآورند، چون سینمای ما سینمایی دولتی است و عرصه تولیدش زیر نظر نظارت دولتی قرار دارد.

این مستندساز تصریح کرد: اگر دقیق تر بخواهم بگویم، مقوله پخش فیلم‌های مستند بشدت مشکل دارد. پخش فیلم‌های مستند در سالن‌های سینما یا تلویزیون یا شبکه نمایش خانگی بشدت کمرنگ و بیمار است. عرصه تولید هم بسته به مدیری که در آن برهه زمانی بر مسند است مدام دچار نوسان است. در دوره‌ای بر تولیدات مستند نظارت بهتری دارند و در دوره‌ای هیچ. امیدوارم مدیران این حوزه نگاه شخصی به آن نداشته باشند و دست فیلمسازان را برای ساخت موضوعاتی که دغدغه خودشان و جامعه است باز بگذارند. در این‌صورت فیلم‌های مستند با موضوعاتی متفاوت ساخته می‌شوند.

ایستادگی سینمای مستند روی پای خود

هادی آفریده از جمله سینماگران مستقلی است که تاکنون بارها در جشنواره‌های داخلی و بین‌المللی حضور داشته است. او در گفت‌وگو با جام‌جم بیان کرد: مساله مهم سینمای مستند این است که این سینما به‌دلیل مسائل و چالش‌های پیش رو توانایی درآوردن خرج خودش را ندارد و در بازاریابی و مباحث اقتصادی نمی‌تواند بدون اتکا به دولت جلو برود. در این سال‌ها که سینمای مستند هم رونق گرفته شاهد این بودیم که هرازگاهی دولت پولی به مستند و مستندسازان تزریق کرده، اما در این زمینه دولت باید به‌گونه‌ای فرهنگ‌سازی کند که سینمای مستند بدون سوبسیدهای دولتی قدرتمند شود و جلو برود.

کارگردان «صورت خوانی» با تاکید بر استقلال سینمای مستند تصریح کرد: ما بشدت به دولت وابسته ایم و این وابستگی باعث شده که خیلی وقت‌ها نتوانیم کار کنیم. به این دلیل که اعتبارات دولتی برای کار وجود ندارد. در نتیجه مستندسازی حرفه‌ای در ایران دچار چالش شده و آدم‌های که باید کار کنند، نمی‌توانند در این فضا کار کنند. به نظرم حمایت‌های دولتی یعنی در کنار بودجه‌ای که به این مقوله اختصاص می‌دهند، یکسری فرهنگسازی هم روی مستندسازان، تهیه‌کنندگان، مردم و جامعه داشته باشند. زمانی‌که این سینما بتواند مثل سینمای داستانی بدون سوبسیدهای دولتی و یارانه روی پای خودش بایستد روزی است که این سینما مستقل می‌شود و می‌تواند مسیر تکامل خودش را ادامه دهد.

ساناز قنبری