عصیان خیام علیه جهل

شرحی بر صحنه‌ها

در اپرای خیام به‌طور کلی 14 صحنه را می‌بینیم. نخست اپرای با تصاویری از جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. البته شاید این سوال پیش بیاید که چرا اپرای خیام که در قرن 5 می‌زیسته، باید با تصاویری از جنگ جهانی شروع شود. اما پاسخ را بیننده در ادامه می‌گیرد. در واقع خیام حکیم و فیلسوف و شاعری زمان و مکانشمول است و اندیشه‌های او علیه جهالت حتی امروز هم کاربردی است. در صحنه دوم ادامه جنگ و کشتار و ویرانی در شهری اروپایی را می‌بینیم که دو اسقف از دیدن دیوان رباعیات خیام در سنگر سربازان خشمگین شده و اشعار او را کفرگویی دانسته و فیتز جرالد، مترجم خیام را به باد انتقاد می‌گیرند. در این صحنه دیالوگ‌ها به زبان انگلیسی است.

در صحنه سوم خیام با فرد متعصبی روبه‌رو می‌شود و او خیام را کافر می‌خواند و خیام دیدگاهش را در برابر هستی در فضایی انتزاعی بیان می‌کند. در صحنه چهارم مرشد سایه باز با نمایش دوزخ مردم را از جهنم می‌ترساند. جابر وارد می‌شود و از او می‌خواهد چهره رحمانی خدا را به مردم نشان بدهد، در ادامه خیام نیز به آنان پیوسته و گفت‌وگوهای جالبی بین این سه در می‌گیرد.

صحنه پنجم مراسم سوگواری فرزند در عمارت خواجه نظام الملک است که به دست یاران حسن صباح به قتل رسیده است. در صحنه بعد موسی نیشابوری که مامور کشتن خواجه نظام است در حین ماموریت عاشق می‌شود و میان عشق و انجام وظیفه گرفتار می‌شود و سرانجامی جز مرگ ندارد. در صحنه بعد که مراسم عروسی اوست، به قتل می‌رسد.

اما در صحنه باشکوه هشتم که پر عروسک ترین صحنه نمایش است، قلعه‌الموت را می‌بینیم که در آن حسن صباح در برابر ده‌ها فدایی رسالت خود را بر نجات دین و دنیای مردم بیان می‌کند. در تفکر او هر که جز او بیندیشد، ملحد و کافر است و خونش مباح. در صحنه بعد آهنگری مشغول ساختن ابزار جنگ است. آهنگر با مردی فرزانه به گفت‌وگو نشسته که بداند حق با خواجه نظام‌الملک است یا حسن صباح یا خیام؟ در صحنه بعد کشتار سران و امیران و صاحب منصبان سلجوقی به‌دست فداییان حسن صباح را می‌بینیم.

در پرده بعد که هنر کارگردانی غریب‌پور است، دو خیام را می‌بینیم؛ خیام عشق و خیام عقل. در صحنه بعد جابر، خیام را ستایش می‌کند و تقویم جلالی به پایان می‌رسد. در صحنه ماقبل آخر باز هم معرکه ترساندن مردم از جهنم را می‌بینیم و سرانجام در پرده آخر مویه‌های خیام بر مرگ جابر را.

خیام حکیم

در اپرای عروسکی خیام، ما خیامی را می‌بینیم که به دور از پیش‌فرض‌های رایج، نه اهل باده‌نوشی و میگساری و عیاشی است و نه برخلاف مکتب‌ها و ادیان دست‌ساز روزگارش، اهل زهد تصنعی. خیام این اپرا، خیامی حکیم و فیلسوف است؛ خیامی است که انسان را به تدبر و تفکر دعوت می‌کند، خیامی است که علیه جهل عصیان و طغیان می‌کند.

در نقد خیام عیاش

غریب‌پور، کارگردان این نمایش که هشتمین تجربه خود در روی صحنه بردن اپراهای عروسکی را در اپرای خیام انجام می‌دهد، در کاتالوگ این اپرا نوشته است: از معاصرین خیام که او را ملحد و کافر و عیاش می‌خواندند که بگذریم، بزرگ‌ترین ظلمی که در حق او کرده‌اند این است که خیام را انسانی عیاش و گریزان از تعهد از هر نوعی دانسته‌اند. کافی است به دیوان‌های رباعیات مصور خیام نگاهی بیندازیم که در هر تصویر پیرمردی رنجور را می‌بینیم که ساغری در کنار و دلبری در جوار دارد و در منتهای شهوت به ماهرخی می‌نگرد و چنین می‌نماید که این فیلسوف و دانشمند عمده توجهش به باده گساری و ارضای نفسانیات
بوده است.

غریب‌پور حتی این تصور نادرست را به فیتز جرالد، مترجم جهانی آثار خیام و حتی صادق هدایت هم نسبت می‌دهد.

غریب پور معتقد است: فیتز جرالد دریافته بود که خیام با درک گذر بی‌امان عمر و ناپایداری زندگی، در ستایش زندگی می‌سروده است.

120 دقیقه موسیقی و شعر

در اپرای عروسکی خیام فقط با خیام شاعر روبه‌رو نیستیم، بلکه در آن بیش از شعر، با فلسفه خیام و پیام پس پرده شعرها مواجهیم. در این اپرا با خیام دانشمند هم طرفیم، با خیام منجم و ریاضیدان و سخنور هم طرفیم. حتی کارگردان با این اندیشه رایج و نادرست که خیام و حسن صباح و خواجه نظام سه یار دبستانی بوده‌اند، مقابله می‌کند و در نمایش خود طوری داستان هایش را پیش می‌برد که اتفاقا این سه را در فرازهایی مقابل هم قرار می‌دهد.

حالا تصور کنید همه اینها که از آن سخن رفت، طی مدت زمان 120 دقیقه، از زبان عروسک‌ها گفته شود؛ آن هم نه در قالب دیالوگ، بلکه در قالب اپرا، بلکه با زبان شعر و موسیقی. محمدرضا معتمدی خواننده اصلی این اپراست و آهنگسازی کار را امیر بهزاد انجام داده و فرنوش بهزاد هم رهبر ارکستر است.

اجرای نمایش به نیمه خود نزدیک می‌شود و استقبال به حدی بوده که همه بلیت‌های آن تا 15 مرداد خریداری شده است.

سجاد روشنی