تله‌های مجرمانه در شبکه‌های اجتماعی

از مزاحمت‌های آنلاین و هتک حیثیت و حرمت افراد تا به‌دست آوردن حساب‌های اکانت‌های تلگرامی، اینها مجموعه جرایم مجازی است که سرگرد حمید کیانی درباره وقوع آنها در فضای مجازی هشدار می‌دهد.

شگرد کلاهبرداران تلگرامی عموما مبتنی بر تبلیغ است. خیلی وقت‌ها مدیر گروه یا مدیر یک کانال تلگرامی، تبلیغی را منتشر می‌کند و تذکر می‌دهد مسئولیت تبلیغ با او نیست، اما به هر حال نطفه یک کلاهبرداری از مردم است.

به گفته کیانی، کلاهبرداران گاهی در تماس با قربانیان، خود را از دوستان آنها معرفی می‌کنند و درخواست کد ارسال شده به گوشی آنها را دارند.

افراد نیز بدون این که احراز هویتی را از فرد تماس‌گیرنده داشته باشند، کد درخواستی را ارسال می‌کنند و به این شکل بلافاصله اکانت تلگرام آنها در اختیار فرد تماس گیرنده قرار می‌گیرد. با این اقدام فرد تماس‌گیرنده به تمام اطلاعات آنها دسترسی پیدا می‌کند و این اقدام منجر به اخاذی از افراد می‌شود. به همین علت است که رئیس اداره تشخیص جرایم سایبری، هشدار می‌دهد مردم هیچ وقت به چنین پیام‌هایی اعتماد نکنند و براحتی کد اکانتشان را در اختیار حتی آشنایان خود قرار ندهند.

این نوع کلاهبرداری‌ها که کیانی درباره‌اش می‌گوید، فقط یک گوشه از جرایمی است که در فضای مجازی به واسطه استفاده از شبکه‌های اجتماعی بخصوص تلگرام رخ می‌دهد، اما تخلفات دیگری هم وجود دارد که شاید دقیقا در مصادیق مجرمانه نگنجند، ولی خلاف عرف و اخلاق است از جمله روابط موازی که در این محیط‌ها شکل می‌گیرند و به خیانت‌های زناشویی منجر می‌شوند.

اگر صفحات حوادث روزنامه‌ها را هم ورق بزنید، متوجه می‌شوید بسیاری از زنان و مردانی که درگیر روابط موازی می‌شوند، ارتباط‌های خارج از چارچوب زناشویی را از گفت‌وگو‌هایی ساده در این فضا‌ها آغاز کرده‌اند و به مرور حریم‌ها شکسته و روابطشان صمیمانه شده است. در صورتی که قرار است این دنیای مجازی به ما کمک کند تا در دنیای واقعی بهتر و راحت‌تر باشیم، اما حالا برعکس عمل می‌کند و حتی کانون خانواده‌ای را هم بر‌هم می‌زند.

آموزش، شرط حضور در شبکه‌های مجازی

دکتر مژگان نیکنام، روان‌شناسی است که همیشه در اثنای گفت‌وگوی مراجعانی که برای مساله خیانت زناشویی به او مراجعه می‌کنند، چندین بار نام شبکه‌های مجازی را می‌شنود. او درباره علت این مساله می‌گوید: یکی از مهم‌ترین دلایل این گونه روابط و معضلات، این است که ما باید پیش از این‌که وارد دنیای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بشویم «مدیریت تعاملات مجازی» ‌را یاد بگیریم.

او معتقد است، آمار ارائه شده از سوی پلیس فتا در دنیای واقعی هم اتفاق می‌افتد، اما غیرواقعی بودن دنیای مجازی است که حساسیت‌های آن را بیشتر کرده است.

نیکنام به جام‌جم می‌گوید: افراد در این فضا به وسیله دستگاه‌های مختلف با افراد دیگر ارتباطات دارند نه با خود فرد و در این وضعیت خیلی از اطلاعات به ما به صورت کامل نمی‌رسد. شما در دنیای واقعی هم در دنیای ارتباطات می‌بینید که یک فردی واقعا نمی‌تواند آن فضای سالم را به شما منتقل کند بنابراین در دنیای مجازی خطر این‌گونه ارتباطات چندین برابر می‌شود؛ آنقدر که دنیای مجازی را تبدیل به یک تهدید برای ما می‌کند.

نیکنام روابط اجتماعی را دلیلی برای رشد جامعه می‌داند و می‌گوید:‌ روابط میان فردی یک قسمتی از رشد اجتماعی ماست. همه به عنوان انسان نیاز به یک‌سری روابط میان‌فردی داریم که این مورد با پیشرفت فناوری، تبدیل شده است به این‌که ما می‌توانیم با یک‌سری دستگاه‌ها دورادور ارتباط برقرار کنیم، اما نحوه و مدیریت آن تعاملات نمی‌تواند جای خودش را از دست بدهد.

به گفته او، بسیاری از فعالان در شبکه‌های مجازی اتفاقا افراد درون‌گرایی هستند که در این فضاها فرصتی برای برون‌گرایی پیدا می‌کنند. جالب است که بسیاری از افراد در این شبکه‌ها حتی جنسیت خودشان را به دروغ عنوان کرده‌اند. در دنیای واقعی چارچوبی به نام قانون و سنت و شرع داریم که در فضاهای مجازی از این جهت خلأهایی وجود دارد.

برنامه داریم؛ مجری نداریم

عزیز نجف‌پور، کارشناس حوزه فضای مجازی و معاون سابق پژوهشی پژوهشگاه فضای مجازی اعتقاد دارد که آمار 43 درصد از جرایم اینترنتی چندان دور از ذهن نیست و قابل باور است. او قابل باور بودن این درصد از جرایم را کم‌کاری دولت در اجرای سیاست‌های مربوط می‌داند.

نجف‌پور به جام‌جم می‌گوید: جرایم اینترنتی طی دو سه سال گذشته رشد تصاعدی داشته است، بسیاری از حساب‌های مردم را خالی کرده‌اند، بسیاری از اطلاعات شخصی مردم را دزدیده‌اند و دلیل آن هم این است که ما هنوز نتوانسته‌ایم نظامی جامع برای مدیریت و راهبری فضای مجازی که متناسب با ویژگی‌ها، ملاحظات و وضعیت اجتماعی خودمان است، بومی و سازماندهی کنیم.

او معتقد است، سیاست‌های لازم برای پیشگیری از چنین جرایمی وجود دارد، اما بازوی اجرایی برای آنها نیست. نجف‌پور می‌گوید:‌ موضوع این است که سیاست‌های کلان کشور در حوزه فضای مجازی مشخص است. رهبر معظم انقلاب ابلاغ و مجمع تشخیص مصلحت نظام تائید کرده است. الان شبکه ملی اطلاعات چند سال است که روی میز وزارت ارتباطات است. شک نکنید که با اجرای این موارد درصد جرایم اینترنتی هم کاهش پیدا می‌کند.

او با اشاره به تاثیر این شبکه می‌گوید:‌ نظام حکمرانی فضای مجازی معنایش همین است که زیرساخت آن معلوم باشد، درگاه‌های ورود و خروجش در اختیار شما باشد، امنیت آن تامین شده باشد، احراز هویت کاربران شده باشد، این‌طور نباشد که هر کسی هر چیزی خواست انتشار بدهد یا اگر دستبردی زد، نشود پیدایش کرد.

به گفته نجف‌پور، راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات می‌تواند درصد این جرایم را بشدت کاهش دهد. معاون سابق پژوهشی پژوهشگاه فضای مجازی همچنین به سواد رسانه‌ای کاربران ایرانی هم اشاره دارد. او می‌گوید در این راستا هم برنامه‌هایی وجود دارد که به اجرا درنیامده است.

این کارشناس حوزه فضای مجازی می‌گوید:‌ ما برنامه ملی آموزش و ارتقای سواد فضای مجازی را تهیه کردیم که روی میز دفتر مرکز ملی فضای مجازی است. بپرسید چرا ابلاغ نمی‌شود و اجرایی نمی‌شود. سواد فضای مجازی هم یک رخ دیگر این ماجراست.

نجف‌پور با انتقاد از جدی نگرفتن نیروهای بومی در این راستا معتقد است،‌ ما اجازه فعالیت تلگرام را با حدود 40 میلیون کاربر در ایران داده‌ایم؛ در حالی که مدیریتش دست ما نیست، ‌هر اتفاق و سوءاستفاه‌ای در آنجا بیفتد امکان پیگیری نداریم. الان گروه‌های زیر 5000 نفر متکثری وجود دارد که در آن صرفا محتوای پورن ارائه می‌شود.

او با اشاره به این‌که اکثریت جامعه ایرانی اخلاقی‌اند، اشاره می‌کند که کاربران در این فضا امنیت اخلاقی و اجتماعی را احساس نمی‌کنند.

هیچ‌کدام از توضیحاتی که دادیم به این معنا نیست که شبکه‌های اجتماعی بالذات جرم‌زا یا خطرناک است، اما به قول همه کارشناسان فضای مجازی این محیط‌ها چاقوی دولبه هستند و گرچه استفاده ناصحیح از آنها افراد را در معرض خطر قرار می‌دهد، استفاده صحیح از آنها می‌تواند مفید باشد. برای مثال این روزها بسیاری از دانشجویان در گروه‌های علمی، کتاب‌های پی‌دی‌اف یا کارگاه‌های صوتی یا مقالات علمی را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند؛ در شماری از گروه‌ها دوره‌های کتابخوانی یا قرآن‌خوانی در ماه مبارک رمضان برقرار است؛ خیلی‌ها در گروه آشنایان فعالیت‌های نیکوکارانه گسترده را به اطلاع هم می‌رسانند و برخی خانواده‌ها هم که اعضایشان در راه دور هستند، از این طریق با هم گپ و گفت روزانه دارند و از احوال هم مطلع می‌شوند. بر این اساس قضاوت درباره سیاه یا سپید بودن فضای مجازی بخصوص شبکه‌های اجتماعی درست نیست و باید بپذیریم که این فضا، خاکستری است و بسته به شیوه استفاده ما از آن ممکن است مفید یا مضر باشد.

میثم اسماعیلی - جامعه