مطالبه خسارت ناشی از جرم

وقتی کلاهبرداری که اموال فردی را می‌رباید، به فرد متضرر خسارت می‌زند، یا کارمندی که از دولت اختلاس می‌کند، با اقدام خود به اموال عمومی ضرر می‌زند یا کسی که خیانت در امانت می‌کند، یا کسی که مرتکب تخریب عمدی می‌شود یا هزاران مثال دیگر از این دست که با وقوع جرم، خسارت یا ضرری به شخص وارد می‌شود، علاوه بر مجازات شخص مجرم، باید ضرر و زیان وارد شده نیز جبران شود. همه اینها خسارت‌هایی است که در نتیجه جرم ایجاد می‌شود و طبق قانون، با مطالبه شخص قربانی یا بزه‌دیده (مجنی‌علیه) باید رسیدگی و جبران شود.

چه خسارتی قابل مطالبه است؟

مطابق با ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.

زیان‌های مادی منظور ضررهایی است که به شکل نقصان مال یا اتلاف مال مشخص به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به شخص شاکی وارد شده است؛ در خصوص زیان‌های معنوی هم تبصره یک ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری تکلیف را مشخص کرده و گفته است که «زیان معنوی عبارت از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است. دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم کند.»

اما منظور از منافع ممکن‌الحصول که در قانون به آنها اشاره شده، چیست؟ برای مثال فرض کنید، شخصی، تاکسی یک راننده را که در واقع ابزار شغل و محل درآمد فرد است سرقت می‌کند و به واسطه این سرقت، شخص قربانی که حالا در قامت یک شاکی، از شخص سارق شکایت کرده است، برای مدتی امکان کارکردن و کسب درآمد را از دست می‌دهد. در واقع راننده به واسطه سرقت تاکسی‌اش، منافع مشخصی را که هر روزه از محل کار با تاکسی به دست می‌آورده از دست داده است؛ برای همین هم، علاوه بر این‌که عودت تاکسی را از سارق مطالبه می‌کند، خسارت این مدت را هم از وی درخواست می‌کند که به این خسارت، منافع ممکن‌الحصول می‌گویند. در تبصره 2 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص منافع ممکن‌الحصول تاکید شده است که «منافع ممکن‌الحصول تنها به مواردی اختصاص دارد که صدق اتلاف کند.» یعنی اگر چیزی احتمالی بوده و به طور مشخص و مستقیم باعث اتلاف مال یا منفعت نشده، قابل مطالبه نیست. مثل این‌که کارگر روزمزدی که گاهی سر کار می‌رفته، ادعا کند به واسطه حبس غیرقانونی توسط شخص متهم، منافع و درآمد مشخصی را از دست داده است، در حالی‌که شخص شاکی، به طور ثابت مشغول کار نبوده و این‌که آیا به طور حتمی در نتیجه حبس غیرقانونی منافعی را از دست داده، محل شک باشد.

چگونگی طرح شکایت

متضرر از جرم، ضمن طرح رسیدگی کیفری دادگاه به جرم، باید دادخواست خود را برای مطالبه خسارت به دادگاه تقدیم کند. اگرچه طرح دعوای کیفری با ارائه شکواییه که روی برگه عادی نوشته می‌شود، میسر است اما مطالبه خسارت ناشی از جرم، نیاز به ارائه دادخواست دارد. دادخواست هم باید روی برگه چاپی مخصوص با شرایط مشخص نوشته شده و هزینه دادرسی هم مطابق با قواعد قانون آیین دادرسی مدنی پرداخت شود. برای این‌که متضرر از جرم بتواند دعوای ضرر و زیان خود را در مقابل دادگاه اقامه کند، باید علاوه بر دارا بودن اهلیت، در طرح دعوا نیز ذی‌نفع باشد.

نحوه رسیدگی دادگاه به دادخواست جبران خسارت

پس از این‌که دادسرا، تحقیقات اولیه را در خصوص جرم صورت داد، با صدور قرار جلب به دادرسی، برای متهم کیفرخواست صادر و پرونده را برای رسیدگی به دادگاه کیفری ارسال می‌کند. دادگاه کیفری باید ضمن رسیدگی به جرم و صدور حکم مجازات، در صورت درخواست بزه‌دیده (قربانی) مبنی بر جبران خسارت وارده، به این موضوع نیز رسیدگی و حکم لازم را صادر کند. نکته‌ آخر در این بحث این است که اگر مجنی‌علیه نتوانست یا این‌که نخواست در حین رسیدگی به اتهام اصلی، دادخواست جبران خسارت را ارائه کند، می‌تواند پس از صدور حکم دادگاه کیفری حسب مورد به شورای حل اختلاف(برای خسارت‌های کمتر از 200 میلیون ریال) یا دادگاه عمومی حقوقی (برای خسارت‌های بیشتر از 200 میلیون ریال) مراجعه و با استناد به حکم صادره، دادخواست جبران خسارت خود را تقدیم کند.

شاهرخ صالحی کرهرودی / حقوقدان و مدرس دانشگاه